Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Patriarchat Antiocheński dzisiaj cz. 3 – Liban
Dominika Kovačević, 08 sierpnia 2016
W związku ze zbliżającą się wizytą patriarchy antiocheńskiego w Polsce przedstawiamy Państwu garść informacji o tym, jak wygląda ta Cerkiew dzisiaj. O historii Patriarchatu Antiocheńskiego można poczytać tutaj.
KRAJ
Statystyki
Liban liczy około 4 miliony 500-800 tysięcy mieszkańców, przy czym obecnie pewnie ta liczba jest większa ze względu na wielu uchodźców z Syrii i Iraku. Ponad 40% mieszkańców to chrześcijanie. Największą grupę z nich stanowią maronici, na drugim miejscu są prawosławni – wierni bizantyjskiego Patriarchatu Antiochii. Prawosławni to około 10% wszystkich mieszkańców Libanu. Trzecie miejsce wśród chrześcijan zajmują melkici, czyli arabscy greko-katolicy (około 5% całej społeczności). Również muzułmanie, którzy stanowią drugą połowę libańskiego społeczeństwa, są podzieleni, niemalże równo na sunnitów i szyitów. Ponadto kilka procent to związani z islamem druzowie.
Należy też pamiętać, iż znaczna część Libańczyków – od 4 do 14 milionów (to drugie, jeśli liczyć osoby libańskiego pochodzenia) – mieszka poza ojczyzną, głównie w obydwu Amerykach. W libańskiej diasporze dominują chrześcijanie różnych wyznań, zatem wśród nich obecni są także prawosławni.
Ustrój polityczny
W związku z największą mozaiką religijno-wyznaniową na Bliskim Wschodzie, Liban ma skomplikowany ustrój polityczny, uzależniony właśnie od tego czynnika.
Podział dotyczy najważniejszych osób w państwie: prezydentem musi być maronita, premierem muzułmanin sunnita, marszałkiem muzułmanin szyita, zaś wicepremierem i wicemarszałkiem – prawosławny.
Ten klucz religijny odgrywa także znaczenie w parlamencie. 128 miejsc jest rozdzielonych równo pomiędzy muzułmanów i szyitów. W części chrześcijańskiej wierni prawosławnego Patriarchatu Antiochii mają zapewnionych 14 miejsc; 5 miejsc jest przeznaczonych dla prawosławnych Ormian.
Dni wolne
W tygodniu dni wolne to sobota i niedziela – zatem według systemu chrześcijańskiego, a nie muzułmańskiego. W przeciągu roku wiele dni ma status świąt państwowych, zarówno chrześcijańskich, jak i muzułmańskich. Oto te z pierwszej grupy: 1 stycznia (Obrzezanie Pańskie i św. Bazylego Wielkiego); 6 stycznia (Epifania); 9 luty (św. Maron); 25 marca (Zwiastowanie); Wielki Piątek i Niedziela Paschy (rzymsko-katolickie, jak i prawosławne, bowiem maronici i melkici stosują kalendarz gregoriański, a nie neojuliański); 15 sierpnia (Zaśnięcie Przenajświętszej Bogurodzicy); 25 grudnia (Boże Narodzenie).
Media
Najbardziej poczytna libańska gazeta codzienna to An-Nahar („Dzień”), założona przez prawosławnego chrześcijanina – Dżubrana Tuiniego w 1933 roku; do dzisiaj część jej pracowników jest prawosławna. Choć to świecka gazeta, na jej łamach regularnie są poruszane zagadnienia związane z życiem cerkiewnym, włączając w to kazania i inne artykuły czołowych libańskich prawosławnych duchownych, m. in. metropolity Jerzego Khodra i o. Jerzego Massuha.
Strona internetowa (arabski, angielski, francuski)
Z kolei najpopularniejszym libańskim kanałem telewizyjnym jest MTV (Murr Television), który w 1991 roku założył prawosławny chrześcijanin – Gabriel Murr. Telewizja ta emituje programy informacyjne, rozrywkowe, polityczne, filmy i seriale. Istotnym elementem jej działalności są transmisje chrześcijańskich nabożeństw na niedziele oraz różne święta i okazje: prawosławnych, maronickich i melkickich, a także koncerty muzyki sakralnej oraz wywiady z duchownymi.
Strona internetowa
Kanał youtube (część nabożeństw i koncertów można znaleźć, wpisując „religious specials” lub „Mass”)
Jeśli chodzi o telewizję, istnieje libański chrześcijański Noursat (znany też jako Telelumiere), który emituje programy i nabożeństwa różnych wyznań (choć głównie katolickie) na cały arabski świat.
Strona internetowa
Kanał youtube
STRUKTURA CERKIEWNA
Metropolia Bejrutu
Siedziba: sobór św. Jerzego w Bejrucie
Metropolita: Eliasz (‘Aude)
Liczba parafii: 17 w Bejrucie i ścisłych okolicach
Opis: Bejrut to stolica i największe miasto Libanu, liczące 2 miliony mieszkańców. Chrześcijanie stanowią 30% (zaś wśród chrześcijan wierni prawosławnego Patriarchatu Antiocheńskiego to 40%, prawosławni Ormianie to 8%, maronici 40%, melkici 12%).
Metropolia wydaje tygodniowy biuletyn An-Naszra („Biuletyn”).
Stworzyła też aplikację na smartphone’a Litourgia – ma różne modlitwy, poza tym wyświetla czytania na każdy dzień i Boską Liturgię na każdy dzień (tzn. samo się uzupełnia właściwymi troparionami i kontakionami i czytaniami we właściwym miejscu, a w okresie Postu Uspieńskiego np. wyświetla się paraklesis i duży i mały itd.), jacy święci/święto są wspominani i ich ikony – wszystko po arabsku.
Oprócz soboru ważną jest cerkiew św. Mikołaja – to tam np. była libańska część pogrzebu patriarchy Ignacego.
Metropolia Zahle i Baalbek
Siedziba: sobór św. Mikołaja w Zahle
Metropolita: Antoni Jonasz (As-Sūrī)
Strona na Facebooku
Opis: Zahle to trzecie co do wielkości miasto Liban, liczące 120 tys. mieszkańców; większość z nich to chrześcijanie, z przewagą melkitów; w mieście znajduje sie słynąca cudami cerkiew Przenajświętszej Bogurodzicy, gdzie też jest Jej cudowna ikona; patron miasta to św. prorok Eliasz.
Baalbek to starożytne Heliopolis, stąd pochodziła św. Barbara.
Metropolia Byblos i Batroun, nazywana też Metropolią Góry Liban
Siedziba: do czasu wojny domowej w Libanie (1975-1990) było to Hadas (niegdyś ważny ośrodek orientalnej Syryjskiej Cerkwi Prawosławnej), obecnie Brummana.
Metropolita: Jerzy (Khodr); czołowa postać współczesnego arabskiego Prawosławia, biskup-poeta nazywany „Zahabi Fami” czyli „Złotoustym”.
Liczba parafii: 99
Strona internetowa
Strona na Facebooku
Strona internetowa władyki Jerzego (arabski, angielski, francuski)
Opis: Duża część wiernych tej metropolii to potomkowie uciekających z masakry chrześcijan w Damaszku w 1861 roku; diecezja wydzieliła się z bejruckiej w 1901 roku.
Brummana to małe miasteczko (15 tysięcy mieszkańców w okresie zima, która jest dość sroga, w pozostałych okresach liczba ta wzrasta kilkukrotnie), aczkolwiek o starożytnym rodowodzie. 49% mieszkańców to prawosławni, zaś 41% to maronici. Jest tu cerkiew z IX wieku (sam budynek ma 1500 lat, wcześniej to był fort), pod wezwaniem proroka Izajasza; obecnie połowa należy do prawosławnych, a połowa do katolików. Poza tym w mieście cerkwie Zwiastowania i św. Jerzego.
W ramach diecezji działają różne organizacje, m. in. posługa duszpasterska dla więźniów, centrum przygotowawcze do zawarcia sakramentu małżeństwa im. św. Mikołaja, Fundusz Prawosławnej Pomocy (pieniądze zbierane na udzielanie pomocy w zakresie opieki medycznej, edukacji). Ukazuje się tygodniowy biuletyn metropolii Ra’jati („Moje pastwisko”).
Chór tej metropolii, zwany SEM, to najsłynniejszy chór (i szkoła arabskiego śpiewu bizantyjskiego) w Patriarchacie Antiocheńskim.
Kanał youtube
Monastery: 5 męskich i 1 żeński.
Wśród męskich znajduje się słynny monaster Hamatoura z XIII wieku, założony przez św. Jakuba z Hamatoury – torturowany i zamordowany męczeńsko wraz z braćmi monasteru przez mameluków. Przez wieki pielgrzymowano tu, choć za świętych ich nie uznano przez muzułmańską opresję i próby zatuszowania historii, ale zachowało się aż 149 manuskryptów a propos wydarzeń, świętymi oficjalnie uznano ich w 2002 roku.
Monaster wydaje książki duchowe, modlitewniki, płyty CD.
Strona internetowa (arabski i angielski); codziennie wyświetla się, co danego dnia można spożywać a czego nie (zgodnie z nowym stylem).
Strona na Facebooku
Metropolia Trypolisu i Al-Koury (Liban)
Siedziba: sobór św. Jerzego w Trypolisie
Metropolita: Efrem (Kiriakos); wbrew nazwisku to Libańczyk. Autor różnych publikacji.
Strona internetowa
Strona na Facebooku
Kanał youtube
Opis: Trypolis ma 850 tysięcy mieszkańców, z czego tylko 5% to chrześcijanie, mimo że wokół są pozostałości po kilkudziesięciu starożytnych cerkwiach. Tylko 4 świątynie prawosławne w tym mieście są aktywne. Choć np. dzielnica Al-Mina, gdzie jest sobór metropolitarny, jest zamieszkana głównie przez prawosławnych.
Większość wiernych metropolii zamieszkuje okoliczne wioski, i to tam są parafie. Na przykład Al-Kura to dystrykt, którego stolicą jest Amjun (18 km od Trypolisu); Amjun ma 11 tysięcy mieszkańców, z czego 99,5% to prawosławni. Tu ( i zapewne w okolicznych wioskach) jest 11 parafii. W Amjun jest prawosławne liceum św. apostoła Piotra. Na terenie diecezji jest jeszcze 6 innych szkół prawosławnych, w tym jedna tylko dla dziewcząt.
Oprócz tego w Kusba (wieś prawosławna) w tym dystrykcie jest 5 parafii. Ponadto właściwie w każdej większej wiosce dystryktu jest cerkiew, co daje kilkanaście następnych parafii.
Istnieje znany chór archidiecezji (mieszany), który publikuje płyty CD.
Kanał youtube
Metropolia Tyru i Sydonu
Siedziba metropolity: sobór św. Jerzego w Mardż ‘Ujun
Metropolita: Eliasz (Kfūri)
Opis: na terenie metropolii jest mocny Hezbollah – szyicka organizacja terrorystyczna, stąd też to najmniej żywotna z prawosławnych metropolii w Libanie.
Mardż ‘Ujun to miasteczko mające 3 tysiące mieszkańców, większość to chrześcijanie: prawosławni (przeważający), maronici, melkici i odłamy protestanckie. Wokół miasteczka mieszkają muzułmanie-szyici, ciągle zwiększający swoją liczebność. Choć to mała miejscowość, to właśnie z niej pochodzą czołowe inteligenckie rodziny Libanu.
W Sydonie chrześcijanie stanowią 10% mieszkańców, większość z nich to katolicy (maronici i melkici).
Metropolia Akkaru
Siedziba: sobór św. Jerzego w Haitla
Metropolita: Bazyli (Mansūr); Syryjczyk, a nie Libańczyk.
Strona internetowa
Opis: Akkar to nazwa dystryktu, 15% jego mieszkańców to prawosławni (47% sunnici, maronici 12%, alawici 20%). Ogółem wszystkie miejscowości w tym dystrykcie to duże wioski, w sumie dają 448 tys. mieszkańców. Tak więc to w sumie nieduża diecezja z wiejskimi cerkwiami; ma około 67 tys. wiernych i jeden monaster – Zaśnięcia Bogurodzicy w Bajnu Akkar. Jest też co najmniej jedna prawosławna szkoła podstawowa na terenie diecezji.
Radio on-line (również jako aplikacja) metropolii As-Salam („Pokój”)
W ramach tej metropolii działa trzech biskupów pomocniczych, którzy mają siedziby już w Syrii; są to nie tyle diecezje (jak to ma miejsce w przypadku Ameryki Północnej), co raczej biskupstwa: Tartus, Safita i Marmarita. Zostaną one omówione w czwartej części.
Część pierwsza (wierni, język)
Część druga (organizacje; diecezje poza Syrią i Libanem)
Część czwarta (Syria)
KRAJ
Statystyki
Liban liczy około 4 miliony 500-800 tysięcy mieszkańców, przy czym obecnie pewnie ta liczba jest większa ze względu na wielu uchodźców z Syrii i Iraku. Ponad 40% mieszkańców to chrześcijanie. Największą grupę z nich stanowią maronici, na drugim miejscu są prawosławni – wierni bizantyjskiego Patriarchatu Antiochii. Prawosławni to około 10% wszystkich mieszkańców Libanu. Trzecie miejsce wśród chrześcijan zajmują melkici, czyli arabscy greko-katolicy (około 5% całej społeczności). Również muzułmanie, którzy stanowią drugą połowę libańskiego społeczeństwa, są podzieleni, niemalże równo na sunnitów i szyitów. Ponadto kilka procent to związani z islamem druzowie.
Należy też pamiętać, iż znaczna część Libańczyków – od 4 do 14 milionów (to drugie, jeśli liczyć osoby libańskiego pochodzenia) – mieszka poza ojczyzną, głównie w obydwu Amerykach. W libańskiej diasporze dominują chrześcijanie różnych wyznań, zatem wśród nich obecni są także prawosławni.
Ustrój polityczny
W związku z największą mozaiką religijno-wyznaniową na Bliskim Wschodzie, Liban ma skomplikowany ustrój polityczny, uzależniony właśnie od tego czynnika.
Podział dotyczy najważniejszych osób w państwie: prezydentem musi być maronita, premierem muzułmanin sunnita, marszałkiem muzułmanin szyita, zaś wicepremierem i wicemarszałkiem – prawosławny.
Ten klucz religijny odgrywa także znaczenie w parlamencie. 128 miejsc jest rozdzielonych równo pomiędzy muzułmanów i szyitów. W części chrześcijańskiej wierni prawosławnego Patriarchatu Antiochii mają zapewnionych 14 miejsc; 5 miejsc jest przeznaczonych dla prawosławnych Ormian.
Dni wolne
W tygodniu dni wolne to sobota i niedziela – zatem według systemu chrześcijańskiego, a nie muzułmańskiego. W przeciągu roku wiele dni ma status świąt państwowych, zarówno chrześcijańskich, jak i muzułmańskich. Oto te z pierwszej grupy: 1 stycznia (Obrzezanie Pańskie i św. Bazylego Wielkiego); 6 stycznia (Epifania); 9 luty (św. Maron); 25 marca (Zwiastowanie); Wielki Piątek i Niedziela Paschy (rzymsko-katolickie, jak i prawosławne, bowiem maronici i melkici stosują kalendarz gregoriański, a nie neojuliański); 15 sierpnia (Zaśnięcie Przenajświętszej Bogurodzicy); 25 grudnia (Boże Narodzenie).
Media
Najbardziej poczytna libańska gazeta codzienna to An-Nahar („Dzień”), założona przez prawosławnego chrześcijanina – Dżubrana Tuiniego w 1933 roku; do dzisiaj część jej pracowników jest prawosławna. Choć to świecka gazeta, na jej łamach regularnie są poruszane zagadnienia związane z życiem cerkiewnym, włączając w to kazania i inne artykuły czołowych libańskich prawosławnych duchownych, m. in. metropolity Jerzego Khodra i o. Jerzego Massuha.
Strona internetowa (arabski, angielski, francuski)
Z kolei najpopularniejszym libańskim kanałem telewizyjnym jest MTV (Murr Television), który w 1991 roku założył prawosławny chrześcijanin – Gabriel Murr. Telewizja ta emituje programy informacyjne, rozrywkowe, polityczne, filmy i seriale. Istotnym elementem jej działalności są transmisje chrześcijańskich nabożeństw na niedziele oraz różne święta i okazje: prawosławnych, maronickich i melkickich, a także koncerty muzyki sakralnej oraz wywiady z duchownymi.
Strona internetowa
Kanał youtube (część nabożeństw i koncertów można znaleźć, wpisując „religious specials” lub „Mass”)
Jeśli chodzi o telewizję, istnieje libański chrześcijański Noursat (znany też jako Telelumiere), który emituje programy i nabożeństwa różnych wyznań (choć głównie katolickie) na cały arabski świat.
Strona internetowa
Kanał youtube
STRUKTURA CERKIEWNA
Metropolia Bejrutu
Siedziba: sobór św. Jerzego w Bejrucie
Metropolita: Eliasz (‘Aude)
Liczba parafii: 17 w Bejrucie i ścisłych okolicach
Opis: Bejrut to stolica i największe miasto Libanu, liczące 2 miliony mieszkańców. Chrześcijanie stanowią 30% (zaś wśród chrześcijan wierni prawosławnego Patriarchatu Antiocheńskiego to 40%, prawosławni Ormianie to 8%, maronici 40%, melkici 12%).
Metropolia wydaje tygodniowy biuletyn An-Naszra („Biuletyn”).
Stworzyła też aplikację na smartphone’a Litourgia – ma różne modlitwy, poza tym wyświetla czytania na każdy dzień i Boską Liturgię na każdy dzień (tzn. samo się uzupełnia właściwymi troparionami i kontakionami i czytaniami we właściwym miejscu, a w okresie Postu Uspieńskiego np. wyświetla się paraklesis i duży i mały itd.), jacy święci/święto są wspominani i ich ikony – wszystko po arabsku.
Oprócz soboru ważną jest cerkiew św. Mikołaja – to tam np. była libańska część pogrzebu patriarchy Ignacego.
Metropolia Zahle i Baalbek
Siedziba: sobór św. Mikołaja w Zahle
Metropolita: Antoni Jonasz (As-Sūrī)
Strona na Facebooku
Opis: Zahle to trzecie co do wielkości miasto Liban, liczące 120 tys. mieszkańców; większość z nich to chrześcijanie, z przewagą melkitów; w mieście znajduje sie słynąca cudami cerkiew Przenajświętszej Bogurodzicy, gdzie też jest Jej cudowna ikona; patron miasta to św. prorok Eliasz.
Baalbek to starożytne Heliopolis, stąd pochodziła św. Barbara.
Metropolia Byblos i Batroun, nazywana też Metropolią Góry Liban
Siedziba: do czasu wojny domowej w Libanie (1975-1990) było to Hadas (niegdyś ważny ośrodek orientalnej Syryjskiej Cerkwi Prawosławnej), obecnie Brummana.
Metropolita: Jerzy (Khodr); czołowa postać współczesnego arabskiego Prawosławia, biskup-poeta nazywany „Zahabi Fami” czyli „Złotoustym”.
Liczba parafii: 99
Strona internetowa
Strona na Facebooku
Strona internetowa władyki Jerzego (arabski, angielski, francuski)
Opis: Duża część wiernych tej metropolii to potomkowie uciekających z masakry chrześcijan w Damaszku w 1861 roku; diecezja wydzieliła się z bejruckiej w 1901 roku.
Brummana to małe miasteczko (15 tysięcy mieszkańców w okresie zima, która jest dość sroga, w pozostałych okresach liczba ta wzrasta kilkukrotnie), aczkolwiek o starożytnym rodowodzie. 49% mieszkańców to prawosławni, zaś 41% to maronici. Jest tu cerkiew z IX wieku (sam budynek ma 1500 lat, wcześniej to był fort), pod wezwaniem proroka Izajasza; obecnie połowa należy do prawosławnych, a połowa do katolików. Poza tym w mieście cerkwie Zwiastowania i św. Jerzego.
W ramach diecezji działają różne organizacje, m. in. posługa duszpasterska dla więźniów, centrum przygotowawcze do zawarcia sakramentu małżeństwa im. św. Mikołaja, Fundusz Prawosławnej Pomocy (pieniądze zbierane na udzielanie pomocy w zakresie opieki medycznej, edukacji). Ukazuje się tygodniowy biuletyn metropolii Ra’jati („Moje pastwisko”).
Chór tej metropolii, zwany SEM, to najsłynniejszy chór (i szkoła arabskiego śpiewu bizantyjskiego) w Patriarchacie Antiocheńskim.
Kanał youtube
Monastery: 5 męskich i 1 żeński.
Wśród męskich znajduje się słynny monaster Hamatoura z XIII wieku, założony przez św. Jakuba z Hamatoury – torturowany i zamordowany męczeńsko wraz z braćmi monasteru przez mameluków. Przez wieki pielgrzymowano tu, choć za świętych ich nie uznano przez muzułmańską opresję i próby zatuszowania historii, ale zachowało się aż 149 manuskryptów a propos wydarzeń, świętymi oficjalnie uznano ich w 2002 roku.
Monaster wydaje książki duchowe, modlitewniki, płyty CD.
Strona internetowa (arabski i angielski); codziennie wyświetla się, co danego dnia można spożywać a czego nie (zgodnie z nowym stylem).
Strona na Facebooku
Metropolia Trypolisu i Al-Koury (Liban)
Siedziba: sobór św. Jerzego w Trypolisie
Metropolita: Efrem (Kiriakos); wbrew nazwisku to Libańczyk. Autor różnych publikacji.
Strona internetowa
Strona na Facebooku
Kanał youtube
Opis: Trypolis ma 850 tysięcy mieszkańców, z czego tylko 5% to chrześcijanie, mimo że wokół są pozostałości po kilkudziesięciu starożytnych cerkwiach. Tylko 4 świątynie prawosławne w tym mieście są aktywne. Choć np. dzielnica Al-Mina, gdzie jest sobór metropolitarny, jest zamieszkana głównie przez prawosławnych.
Większość wiernych metropolii zamieszkuje okoliczne wioski, i to tam są parafie. Na przykład Al-Kura to dystrykt, którego stolicą jest Amjun (18 km od Trypolisu); Amjun ma 11 tysięcy mieszkańców, z czego 99,5% to prawosławni. Tu ( i zapewne w okolicznych wioskach) jest 11 parafii. W Amjun jest prawosławne liceum św. apostoła Piotra. Na terenie diecezji jest jeszcze 6 innych szkół prawosławnych, w tym jedna tylko dla dziewcząt.
Oprócz tego w Kusba (wieś prawosławna) w tym dystrykcie jest 5 parafii. Ponadto właściwie w każdej większej wiosce dystryktu jest cerkiew, co daje kilkanaście następnych parafii.
Istnieje znany chór archidiecezji (mieszany), który publikuje płyty CD.
Kanał youtube
Metropolia Tyru i Sydonu
Siedziba metropolity: sobór św. Jerzego w Mardż ‘Ujun
Metropolita: Eliasz (Kfūri)
Opis: na terenie metropolii jest mocny Hezbollah – szyicka organizacja terrorystyczna, stąd też to najmniej żywotna z prawosławnych metropolii w Libanie.
Mardż ‘Ujun to miasteczko mające 3 tysiące mieszkańców, większość to chrześcijanie: prawosławni (przeważający), maronici, melkici i odłamy protestanckie. Wokół miasteczka mieszkają muzułmanie-szyici, ciągle zwiększający swoją liczebność. Choć to mała miejscowość, to właśnie z niej pochodzą czołowe inteligenckie rodziny Libanu.
W Sydonie chrześcijanie stanowią 10% mieszkańców, większość z nich to katolicy (maronici i melkici).
Metropolia Akkaru
Siedziba: sobór św. Jerzego w Haitla
Metropolita: Bazyli (Mansūr); Syryjczyk, a nie Libańczyk.
Strona internetowa
Opis: Akkar to nazwa dystryktu, 15% jego mieszkańców to prawosławni (47% sunnici, maronici 12%, alawici 20%). Ogółem wszystkie miejscowości w tym dystrykcie to duże wioski, w sumie dają 448 tys. mieszkańców. Tak więc to w sumie nieduża diecezja z wiejskimi cerkwiami; ma około 67 tys. wiernych i jeden monaster – Zaśnięcia Bogurodzicy w Bajnu Akkar. Jest też co najmniej jedna prawosławna szkoła podstawowa na terenie diecezji.
Radio on-line (również jako aplikacja) metropolii As-Salam („Pokój”)
W ramach tej metropolii działa trzech biskupów pomocniczych, którzy mają siedziby już w Syrii; są to nie tyle diecezje (jak to ma miejsce w przypadku Ameryki Północnej), co raczej biskupstwa: Tartus, Safita i Marmarita. Zostaną one omówione w czwartej części.
Część pierwsza (wierni, język)
Część druga (organizacje; diecezje poza Syrią i Libanem)
Część czwarta (Syria)
