Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Historia Patriarchatu Antiocheńskiego w pigułce cz. 4 - ostatnia (XIX-XXI wiek)
Dominika Kovačević, 03 sierpnia 2016
W związku ze zbliżającą się wizytą patriarchy antiocheńskiego Jana X w Polsce przedstawiamy Państwu zarys historii Patriarchatu Antiocheńskiego. Jest on pisany z nieco innej, brakującej w literaturze polskojęzycznej perspektywy – a mianowicie, arabistycznej. Cerkiew antiocheńska, choć w rycie ostatecznie pozostała grecką, to jednak w jej składzie etnicznym, w językach i kulturze, zachowała swoją semickość.
Imperium Osmańskie – stopniowy powrót unitów do Prawosławia; prześladowania
Na początku XIX wieku rozpoczął się stopniowy powrót unitów do Cerkwi prawosławnej. Stało się to dzięki zbyt dużej latynizacji, odejściu od prawosławnych tradycji przez unicką hierarchię, działalności edukacyjnej wśród świeckich prawosławnej hierarchii, a także dzięki polityce osmańskiej. W październiku 1818 roku sułtan osmański Mahmud II wydał oświadczenie, w którym stwierdził, iż katoliccy unici to sekta i prosił patriarchę Konstantynopola o przywrócenie katolików do prawosławia. Jednocześnie sam dążył do likwidacji katolickich rytów. Co prawda Kościół melchicki się ostał, jednakże stał się mniejszościowym względem prawosławnej Cerkwi antiocheńskiej, i tak jest po dziś dzień.
Jednocześnie na początku dziewiętnastego stulecia, kiedy prawosławne bałkańskie narody, w tym Grecy, stopniowo zaczęły wyzwalać się spod jarzma tureckiego, prawosławni Arabowie zostali oskarżeni o sprzyjanie tym rebeliom, a nawet wśród osmańskiej władzy zapanował strach, że także i oni się zbuntują. Oskarżenia dotknęły prawosławnych Arabów ze względu na wspomniana nazwę Ar-Rūm; co prawda po arabsku na Greków etnicznych mówi się także Yūnānī, lecz w turecko-osmańskim języku było przyjęte określenie Rūm. Mimo tłumaczeń i wyjaśnień, iż nie mają oni nic wspólnego z Grekami i ich walkami wyzwoleńczymi, w 1821 roku wystosowano odezwę, w której nakazano zabijanie prawosławnych na terenie Lewantu. Aresztowano również niektórych kapłanów w Bejrucie. Sytuację uratowali arabscy muzułmanie, którzy stanęli w obronie swoich prawosławnych pobratymców, wysyłając pisma do władz tureckich, iż chrześcijanie są spokojni i nie organizują żadnych buntów. Niestety, 30 lat później zaczął się cykl muzułmańskich masakr na chrześcijanach, choć i wcześniej zdarzały się pojedyncze mordy, jak ten np. na prawosławnym kapłanie Abdallāhu z Latakii w 1844 roku.
Pierwszą z nich była masakra chrześcijan w Aleppo w 1850 roku. Zaczęło się od wzrostu bogactwa lokalnych chrześcijan, którzy dorobili się na handlu z Europejczykami. Wybuchły zamieszki, rozniecone przez janczarów. By je stłumić, osmańskie władze bombardowały miasto brytyjskim sprzętem artyleryjskim. W ciągu zaledwie dwóch dni – 17 i 18 października – zabito ponad 5 tysięcy chrześcijan, zniszczono 6 cerkwi.
Druga masakra objęła de facto cały Lewant, a nawet Palestynę. Rozpoczęło się od rebelii maronitów w Górach Liban przeciwko druzom (synkretyczna sekta muzułmańska, zamieszkująca głównie Liban) w 1860 roku. Muzułmanie zaczęli atakować chrześcijan – wszystkich, bez względu na wyznanie. Szczytem była masakra chrześcijan – głównie prawosławnych, ale także europejskich i amerykańskich ambasadorów – w Damaszku w dniach 9-11 lipca 1861 roku. W ciągu rocznych walk zginęło około 20 tysięcy chrześcijan, z czego połowa w Damaszku w przeciągu tych trzech dni. Ważną postacią był tu kapłan Józef Damasceński, którego synaksarion można przeczytać na łamach naszego serwisu w tym miejscu. Chrześcijańskie dzielnice Damaszku zostały zniszczone, w tym patriarszy sobór Przenajświętszej Bogurodzicy (tzw. Mariamita), później odbudowany. Całościowy rezultat tej rocznej walki to 560 zniszczonych cerkwi i kościołów na terenie Lewantu. W 1861 roku z Damaszku wielu prawosławnych uciekło w Góry Liban i tylko część z nich wróciła do rodzinnego miasta. Poskutkowało to dwiema zmianami w strukturze prawosławnego Patriarchatu Antiocheńskiego: powstanie potężnej diecezji na niedużym, górzystym i głównie wiejskim obszarze Góry Liban; emigracja wiernych do obydwu Ameryk i zaczątki nowych diecezji, pierwszych poza Bliskim Wschodem. Istotną postacią był tu potomek ocalałych z masakry Damaszku – Michał Hałałīni, czyli późniejszy św. Rafał Brookliński (więcej o nim tutaj). Kolejnym rezultatem była odnowa misyjności Patriarchatu Antiocheńskiego, do tego otwartego na różne grupy etniczne.
Arabskie odrodzenie
Wraz ze stopniowym upadkiem Imperium Osmańskiego Arabowie zaczęli się przebudzać z kilkusetletniego letargu językowo-kulturowego. Ruch ten został nazwany An-Nahda („powstanie z miejsca”). Ważną rolę w tym odrodzeniu oraz idei panarabizmu odegrali arabscy chrześcijanie, w tym wierni prawosławnego Patriarchatu Antiochii. W to arabskie odrodzenie wpisało się również przywrócenie patriarszego tronu Antiochii Arabom w 1899 roku, po 175 latach greckich rządów tą Cerkwią lokalną.
Do arabskiego renesansu przyczynili się chrześcijańscy poeci, prozaicy, badacze i historycy różnych wyznań: prawosławnego, katolickiego, jak i protestanckiego. Należy wyjaśnić obecność tego ostatniego wyznania na Bliskim Wschodzie: w tym czasie kolejni chrześcijanie z zachodu – Amerykanie i Holendrzy – przybyli na te tereny, znowuż miast ewangelizować muzułmanów, to ewangelizowali głównie prawosławnych i nieco katolików. Założyli też Amerykański Uniwersytet Bejrutu, a także za przewodnictwem Van Dyke’a dokonali własnego, współczesnego tłumaczenia Biblii na arabski, oczywiście bez ksiąg nieobecnych w kanonie protestanckim. W odpowiedzi na tę inicjatywę jezuici przygotowali katolicki przekład Pisma Świętego na arabski. Prawosławni posługiwali się starymi wersjami lub też innowierczymi, bowiem nie wspierały ich duże dotacje z Zachodu.
Przykładem wpływu zachodniej misji na antiocheńskich chrześcijan może być Mikhaila Miszaqa (1800-1888) i jego rodzina, proweniencji prawosławnej, ale jego dziadek przeszedł na grekokatolicyzm, zaś on sam na protestantyzm. Sam Miszaq był pierwszym historykiem współczesnej Syrii osmańskiej, badaczem klasycznej muzyki arabskiej oraz współzałożycielem Syryjskiego Związku na rzecz Nauk i Sztuk – pierwszego literackiego stowarzyszenia w świecie arabskim.
Wśród czołowych postaci arabskiego renesansu znaleźli się także członkowie chrześcijańskiego rodu Jāzidżī, do którego należą obecny prawosławnych patriarcha antiocheński Jan X i metropolita Aleppo Paweł. Jednym z nich jest Nāsīf Al-Jāzidżī (1800-1871) – badacz arabskich poezji, retoryki, gramatyki i filozofii, współzałożyciel Syryjskiego Związku na rzecz Nauk i Sztuk. Drugim tak ważnym przedstawicielem An-Nahdy był Ibrāhīm Al-Jāzidżī (1847–1906) – redaktor wielu gazet i magazynów arabskich, uprościł arabską czcionkę maszynopisu, uczestniczył w pracach nad jezuickim przekładem Biblii na arabski, który jest bogatszy pod względem językowym, aniżeli ten protestancki.
Jak wspomniano, w 1899 roku, po długiej przerwie, na patriarchę antiocheńskiego został wybrany Arab – Melecjusz II (Dūmanī). Stało się to dzięki pomocy rosyjskiej Cerkwi. Kierował on Cerkwią antiocheńską przez 7 lat. Na kolejnych patriarchów antiocheńskich również wybierano już ponownie Arabów. Wyboru patriarchy Melecjusza i jego następcy, Grzegorza IV (Haddāda) nie chciały uznać patriarchaty kontrolowane przez Greków: Konstantynopola, Aleksandrii i Jerozolimy; zwłaszcza w przypadku tych dwóch ostatnich sytuacja była i jest specyficzna – w przypadku pierwszego podstawowym terytorium kanonicznym jest Egipt, czyli zamieszkały przez Koptów z Cerkwi orientalnej (co podkreśla etniczny i językowy charakter podziału po soborze chalcedońskim), drugiego zaś Palestyna i Jordania – zamieszkałe przez Arabów; ci co prawda nie stworzyli własnego, odrębnego Kościoła, ale nieustannie mają konflikt z grecką hierarchią. Tak jak i teraz w sprawie konfliktu Antiochii z Jerozolimą o Katar, tak i wtedy świeccy wierni i niższe duchowieństwo arabskie, wspierało swoich pobratymców, mając nadzieję, że podobne przywrócenie ważności Arabów i arabskości w hierarchii i kulturze stanie się faktem. Dopiero po 10 latach te patriarchaty uznały nie-Greków na stanowisku patriarchy Antiochii.
Za patriarchy Grzegorza, w 1924 roku, Cerkiew antiocheńska włączyła się w międzynarodowy prawosławny ruch młodzieżowy, który dla Antiochii był ożywczym, zaś dla świata jasnym znakiem i dowodem, iż starożytny patriarchat nie jest reliktem przeszłości, lecz jak najbardziej żywym, mimo wielu trudnych okoliczności. W 1940 roku, za patriarchy Aleksandra III (Tahana), Cerkiew antiocheńska przyjęła w całości, bez żadnych oporów, kalendarz neojuliański (tzw. „nowy styl”); do dziś w tym Kościele lokalnym nie ma żadnego starostylnego ośrodka.
Urzędowanie Grzegorza IV (1906-1928) i jego następcy Aleksandra III (1928-1958) przypadło na bardzo burzliwe czasy dla Bliskiego Wschodu. Pierwszym takim wydarzeniem był ostateczny upadek Imperium Osmańskiego, związana z tym rzeź i wygnanie milionów prawosławnych chrześcijan (Ormian, Syryjczyków i Greków) na terenie Turcji, w tym tej południowo-wschodniej – czyli na terenach Patriarchatu Antiocheńskiego – w 1915 roku. Drugim było powstanie niepodległych państw arabskich, które jednakże pomiędzy dwoma wojnami światowymi miały niezależność pozorną i krótką. Najlepszym przykładem, zresztą najbardziej dotyczącym terenów Patriarchatu Antiocheńskiego, jest Wielka Syria. W 1920 roku utworzono takowe królestwo pod rządami Fajsala, jednakże jeszcze w tym samym roku Francuzi podzielili na małe państewka, Fajsal zaś dostał sztuczny twór w postaci Iraku. Francuzi za swojego protektoratu nad Syrią wspierali katolików. Dzięki temu w 1941 roku powstał Liban – wcześniej zawsze związany z Syrią – jako państwo dla katolickich maronitów i mniejszości melkitów, mimo że była i jest tam niemała grupa prawosławnych. Chrześcijan w Syrii, będących głównie prawosławnymi, rzucono na pastwę losu muzułmanom i różnym grupom religijnym związanych z islamem, w tym alawitom. Sama Syria natomiast utraciła swoje północne tereny – włącznie z miastem Antiochia – na rzecz Turcji.
W 1958 roku powstała Zjednoczona Republika Arabska (Syria i Egipt). Jednym z propagatorów tego przedsięwzięcia był założyciel panarabskiej partii Baʿas („Odrodzenie”) – do której przyłączyli się potem m. in. Saddam Husajn i dynastia Asadów – pochodzący z prawosławnej damasceńskiej rodziny Mīszīl ʿAflaq. Idea panarabizmu, z hasłami socjalistycznymi, miała łączyć Arabów niezależnie od wyznania, by znowu byli liczącą się siłą w świecie. Jednakże idea ta się nie sprawdziła. Zjednoczona Republika Arabska rozpadła się na Syrię i Egipt w 1961 roku, chrześcijanie nie mieli już liczącego się głosu w partii Baʿas ani w Egipcie, ani w Syrii, ani w Iraku; wyjątkiem była pozycja ʿAflaqa. W 1961 roku doszło do przewrotu w Syrii, który przygotował alawita, Hāfiz Al-Asad – ojciec obecnego prezydenta Syrii, Baszara Al-Asada.
Kolejni patriarchowie arabscy doprowadzili do znaczącej odnowy życia na poziomie parafialnym, monasterskim i akademickim Cerkwi antiocheńskiej – zarówno na rodzimych terytoriach, jak i w coraz większej diasporze, głównie w USA. Dzięki tej diasporze prawosławie dotarło do ludów niezwiązanych tradycyjnie z Cerkwią. Antiochia, poprzez tłumaczenia na lokalne języki, aranżacje muzyczne polifoniczne, acz bazujące na tradycyjnych ośmiu tonach semicko-bizantyjskich, oraz otwartość przy jednoczesnym zachowaniu tradycji i ortodoksji, zaczęła przyciągać rzesze konwertytów.
Pełne duchowe odrodzenie Patriarchatu Antiocheńskiego nastąpiła za patriarchy Ignacego IV (Hazīma), który kierował nim w latach 1979-2012, a stało się to mimo długiej wojny domowej w Libanie (1975-1990). Był przeciwny tzw. „Arabskiej Wiośnie”, nawoływał prawosławnych, by nie walczyli w opozycji przeciwko syryjskim władzom – jak się okazało, słusznie… Wspomnienia wiernych o nim można przeczytać na łamach naszego serwisu w tym miejscu.
O uroczystościach pogrzebowych w Damaszku można przeczytać tutaj.
Śpiew Kanonu Paschy w rodzimym języku autora (Jana Damasceńskiego) na nocnym czuwaniu w damasceńskim soborze, kiedy prawosławni Syryjczycy, mimo rozpoczętej już wówczas wojny domowej, tłumnie przyszli, by pożegnać się ze swoim patriarchą.
Półtoragodzinny fragment wcześniejszej, bejruckiej części pogrzebu patriarchy Ignacego z udziałem zwierzchników i przedstawicieli innych Cerkwi autokefalicznych.
Na nagraniu widać też metropolitę Aleppo Pawła, który tłumaczył wystąpienie patriarchy Bartłomieja (czas na nagraniu 49-1:07) i który wówczas był w gronie faworytów na następcę patriarchy Ignacego. Jednak tak się nie stało – patriarchą został hierarcha, który nie był wymieniany jako pretendent, a ostatnie lata spędził w dalekiej Europie, w Niemczech… czyli rodzony brat metropolity Pawła – władyka Jan. Patriarcha wkrótce odwiedzi nasz kraj. Natomiast metropolita Paweł kilka miesięcy po intronizacji swego brata został porwany przez rebeliantów muzułmańskich i jego los do dziś pozostaje nieznany.
Tekst o wyborze patriarcha Jana X (Jāzidżīego) wraz z jego krótkim życiorysem
Tekst o intronizacji patriarchy Jana X (Jāzidżīego)
Pełna relacja video z intronizacji patriarchy Jana
Część pierwsza
Część druga
Część trzecia
Najważniejsze pisane materiały źródłowe wszystkich części niniejszego artykułu:
Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji VI-VIII wiek, red. T. Wolińska i P. Filipczak, PWN, Warszawa 2015.
Gil Moshe, A history of Palestine, 634-1099, Cambridge University Press, 1992.
Griffith Sidney H., From Aramaic to Arabic: The Languages of the Monasteries of Palestine in the Byzantine and Early Islamic Periods w Dumbarton Oaks Papers Vol. 51, Washington D.C., 1997. Masters Bruce, The Arabs of the Ottoman Empire 1516-1918, A Social and Cultural History, Cambridge University Press, 2013.
Naṣrallāh Joseph, Manṣūr Ibn Sarǧūn at-Taġlibī Al-Ma’arūf Bi-ăl-Qiddīs Yūḥannā ad-Dimašqī Aw Al-Fataḥ Al-Islāmī As-Sahl li-ăl-Madīna Dimašq wa Asbābuh, H̱ayrī Aḏ-Ḏahabī, 1950.
Red. Noble Samuel i Treiger Alexander, The Orthodox Church in the Arab World 700-1700. An Anthology of Sources, Norhetrn Illinois University Press, 2014.
Shahid Irfan, Byzantium and the Arabs in the sixth century, Vol. II, Part II: Economic, Social, and Cultural History, Dumbarton Oaks, Washington D.C., 2009, str. 14-15,76-78, 195-200.
Treiger Alexander, Christian Graeco-Arabica: Prolegomena to a History of the Arabic. Translations of the Greek Church Fathers w Intellectual History of the Islamicate World 3, Brill, Leiden 2015.
araborthodoxy.blogspot.com.
Zdjęcia: ignatius4.org; araborthodoxy.blogspot.com.
Imperium Osmańskie – stopniowy powrót unitów do Prawosławia; prześladowania
Na początku XIX wieku rozpoczął się stopniowy powrót unitów do Cerkwi prawosławnej. Stało się to dzięki zbyt dużej latynizacji, odejściu od prawosławnych tradycji przez unicką hierarchię, działalności edukacyjnej wśród świeckich prawosławnej hierarchii, a także dzięki polityce osmańskiej. W październiku 1818 roku sułtan osmański Mahmud II wydał oświadczenie, w którym stwierdził, iż katoliccy unici to sekta i prosił patriarchę Konstantynopola o przywrócenie katolików do prawosławia. Jednocześnie sam dążył do likwidacji katolickich rytów. Co prawda Kościół melchicki się ostał, jednakże stał się mniejszościowym względem prawosławnej Cerkwi antiocheńskiej, i tak jest po dziś dzień.
Jednocześnie na początku dziewiętnastego stulecia, kiedy prawosławne bałkańskie narody, w tym Grecy, stopniowo zaczęły wyzwalać się spod jarzma tureckiego, prawosławni Arabowie zostali oskarżeni o sprzyjanie tym rebeliom, a nawet wśród osmańskiej władzy zapanował strach, że także i oni się zbuntują. Oskarżenia dotknęły prawosławnych Arabów ze względu na wspomniana nazwę Ar-Rūm; co prawda po arabsku na Greków etnicznych mówi się także Yūnānī, lecz w turecko-osmańskim języku było przyjęte określenie Rūm. Mimo tłumaczeń i wyjaśnień, iż nie mają oni nic wspólnego z Grekami i ich walkami wyzwoleńczymi, w 1821 roku wystosowano odezwę, w której nakazano zabijanie prawosławnych na terenie Lewantu. Aresztowano również niektórych kapłanów w Bejrucie. Sytuację uratowali arabscy muzułmanie, którzy stanęli w obronie swoich prawosławnych pobratymców, wysyłając pisma do władz tureckich, iż chrześcijanie są spokojni i nie organizują żadnych buntów. Niestety, 30 lat później zaczął się cykl muzułmańskich masakr na chrześcijanach, choć i wcześniej zdarzały się pojedyncze mordy, jak ten np. na prawosławnym kapłanie Abdallāhu z Latakii w 1844 roku.
Pierwszą z nich była masakra chrześcijan w Aleppo w 1850 roku. Zaczęło się od wzrostu bogactwa lokalnych chrześcijan, którzy dorobili się na handlu z Europejczykami. Wybuchły zamieszki, rozniecone przez janczarów. By je stłumić, osmańskie władze bombardowały miasto brytyjskim sprzętem artyleryjskim. W ciągu zaledwie dwóch dni – 17 i 18 października – zabito ponad 5 tysięcy chrześcijan, zniszczono 6 cerkwi.
Druga masakra objęła de facto cały Lewant, a nawet Palestynę. Rozpoczęło się od rebelii maronitów w Górach Liban przeciwko druzom (synkretyczna sekta muzułmańska, zamieszkująca głównie Liban) w 1860 roku. Muzułmanie zaczęli atakować chrześcijan – wszystkich, bez względu na wyznanie. Szczytem była masakra chrześcijan – głównie prawosławnych, ale także europejskich i amerykańskich ambasadorów – w Damaszku w dniach 9-11 lipca 1861 roku. W ciągu rocznych walk zginęło około 20 tysięcy chrześcijan, z czego połowa w Damaszku w przeciągu tych trzech dni. Ważną postacią był tu kapłan Józef Damasceński, którego synaksarion można przeczytać na łamach naszego serwisu w tym miejscu. Chrześcijańskie dzielnice Damaszku zostały zniszczone, w tym patriarszy sobór Przenajświętszej Bogurodzicy (tzw. Mariamita), później odbudowany. Całościowy rezultat tej rocznej walki to 560 zniszczonych cerkwi i kościołów na terenie Lewantu. W 1861 roku z Damaszku wielu prawosławnych uciekło w Góry Liban i tylko część z nich wróciła do rodzinnego miasta. Poskutkowało to dwiema zmianami w strukturze prawosławnego Patriarchatu Antiocheńskiego: powstanie potężnej diecezji na niedużym, górzystym i głównie wiejskim obszarze Góry Liban; emigracja wiernych do obydwu Ameryk i zaczątki nowych diecezji, pierwszych poza Bliskim Wschodem. Istotną postacią był tu potomek ocalałych z masakry Damaszku – Michał Hałałīni, czyli późniejszy św. Rafał Brookliński (więcej o nim tutaj). Kolejnym rezultatem była odnowa misyjności Patriarchatu Antiocheńskiego, do tego otwartego na różne grupy etniczne.
Arabskie odrodzenie
Wraz ze stopniowym upadkiem Imperium Osmańskiego Arabowie zaczęli się przebudzać z kilkusetletniego letargu językowo-kulturowego. Ruch ten został nazwany An-Nahda („powstanie z miejsca”). Ważną rolę w tym odrodzeniu oraz idei panarabizmu odegrali arabscy chrześcijanie, w tym wierni prawosławnego Patriarchatu Antiochii. W to arabskie odrodzenie wpisało się również przywrócenie patriarszego tronu Antiochii Arabom w 1899 roku, po 175 latach greckich rządów tą Cerkwią lokalną.
Do arabskiego renesansu przyczynili się chrześcijańscy poeci, prozaicy, badacze i historycy różnych wyznań: prawosławnego, katolickiego, jak i protestanckiego. Należy wyjaśnić obecność tego ostatniego wyznania na Bliskim Wschodzie: w tym czasie kolejni chrześcijanie z zachodu – Amerykanie i Holendrzy – przybyli na te tereny, znowuż miast ewangelizować muzułmanów, to ewangelizowali głównie prawosławnych i nieco katolików. Założyli też Amerykański Uniwersytet Bejrutu, a także za przewodnictwem Van Dyke’a dokonali własnego, współczesnego tłumaczenia Biblii na arabski, oczywiście bez ksiąg nieobecnych w kanonie protestanckim. W odpowiedzi na tę inicjatywę jezuici przygotowali katolicki przekład Pisma Świętego na arabski. Prawosławni posługiwali się starymi wersjami lub też innowierczymi, bowiem nie wspierały ich duże dotacje z Zachodu.
Przykładem wpływu zachodniej misji na antiocheńskich chrześcijan może być Mikhaila Miszaqa (1800-1888) i jego rodzina, proweniencji prawosławnej, ale jego dziadek przeszedł na grekokatolicyzm, zaś on sam na protestantyzm. Sam Miszaq był pierwszym historykiem współczesnej Syrii osmańskiej, badaczem klasycznej muzyki arabskiej oraz współzałożycielem Syryjskiego Związku na rzecz Nauk i Sztuk – pierwszego literackiego stowarzyszenia w świecie arabskim.
Wśród czołowych postaci arabskiego renesansu znaleźli się także członkowie chrześcijańskiego rodu Jāzidżī, do którego należą obecny prawosławnych patriarcha antiocheński Jan X i metropolita Aleppo Paweł. Jednym z nich jest Nāsīf Al-Jāzidżī (1800-1871) – badacz arabskich poezji, retoryki, gramatyki i filozofii, współzałożyciel Syryjskiego Związku na rzecz Nauk i Sztuk. Drugim tak ważnym przedstawicielem An-Nahdy był Ibrāhīm Al-Jāzidżī (1847–1906) – redaktor wielu gazet i magazynów arabskich, uprościł arabską czcionkę maszynopisu, uczestniczył w pracach nad jezuickim przekładem Biblii na arabski, który jest bogatszy pod względem językowym, aniżeli ten protestancki.
Jak wspomniano, w 1899 roku, po długiej przerwie, na patriarchę antiocheńskiego został wybrany Arab – Melecjusz II (Dūmanī). Stało się to dzięki pomocy rosyjskiej Cerkwi. Kierował on Cerkwią antiocheńską przez 7 lat. Na kolejnych patriarchów antiocheńskich również wybierano już ponownie Arabów. Wyboru patriarchy Melecjusza i jego następcy, Grzegorza IV (Haddāda) nie chciały uznać patriarchaty kontrolowane przez Greków: Konstantynopola, Aleksandrii i Jerozolimy; zwłaszcza w przypadku tych dwóch ostatnich sytuacja była i jest specyficzna – w przypadku pierwszego podstawowym terytorium kanonicznym jest Egipt, czyli zamieszkały przez Koptów z Cerkwi orientalnej (co podkreśla etniczny i językowy charakter podziału po soborze chalcedońskim), drugiego zaś Palestyna i Jordania – zamieszkałe przez Arabów; ci co prawda nie stworzyli własnego, odrębnego Kościoła, ale nieustannie mają konflikt z grecką hierarchią. Tak jak i teraz w sprawie konfliktu Antiochii z Jerozolimą o Katar, tak i wtedy świeccy wierni i niższe duchowieństwo arabskie, wspierało swoich pobratymców, mając nadzieję, że podobne przywrócenie ważności Arabów i arabskości w hierarchii i kulturze stanie się faktem. Dopiero po 10 latach te patriarchaty uznały nie-Greków na stanowisku patriarchy Antiochii.
Za patriarchy Grzegorza, w 1924 roku, Cerkiew antiocheńska włączyła się w międzynarodowy prawosławny ruch młodzieżowy, który dla Antiochii był ożywczym, zaś dla świata jasnym znakiem i dowodem, iż starożytny patriarchat nie jest reliktem przeszłości, lecz jak najbardziej żywym, mimo wielu trudnych okoliczności. W 1940 roku, za patriarchy Aleksandra III (Tahana), Cerkiew antiocheńska przyjęła w całości, bez żadnych oporów, kalendarz neojuliański (tzw. „nowy styl”); do dziś w tym Kościele lokalnym nie ma żadnego starostylnego ośrodka.
Urzędowanie Grzegorza IV (1906-1928) i jego następcy Aleksandra III (1928-1958) przypadło na bardzo burzliwe czasy dla Bliskiego Wschodu. Pierwszym takim wydarzeniem był ostateczny upadek Imperium Osmańskiego, związana z tym rzeź i wygnanie milionów prawosławnych chrześcijan (Ormian, Syryjczyków i Greków) na terenie Turcji, w tym tej południowo-wschodniej – czyli na terenach Patriarchatu Antiocheńskiego – w 1915 roku. Drugim było powstanie niepodległych państw arabskich, które jednakże pomiędzy dwoma wojnami światowymi miały niezależność pozorną i krótką. Najlepszym przykładem, zresztą najbardziej dotyczącym terenów Patriarchatu Antiocheńskiego, jest Wielka Syria. W 1920 roku utworzono takowe królestwo pod rządami Fajsala, jednakże jeszcze w tym samym roku Francuzi podzielili na małe państewka, Fajsal zaś dostał sztuczny twór w postaci Iraku. Francuzi za swojego protektoratu nad Syrią wspierali katolików. Dzięki temu w 1941 roku powstał Liban – wcześniej zawsze związany z Syrią – jako państwo dla katolickich maronitów i mniejszości melkitów, mimo że była i jest tam niemała grupa prawosławnych. Chrześcijan w Syrii, będących głównie prawosławnymi, rzucono na pastwę losu muzułmanom i różnym grupom religijnym związanych z islamem, w tym alawitom. Sama Syria natomiast utraciła swoje północne tereny – włącznie z miastem Antiochia – na rzecz Turcji.
W 1958 roku powstała Zjednoczona Republika Arabska (Syria i Egipt). Jednym z propagatorów tego przedsięwzięcia był założyciel panarabskiej partii Baʿas („Odrodzenie”) – do której przyłączyli się potem m. in. Saddam Husajn i dynastia Asadów – pochodzący z prawosławnej damasceńskiej rodziny Mīszīl ʿAflaq. Idea panarabizmu, z hasłami socjalistycznymi, miała łączyć Arabów niezależnie od wyznania, by znowu byli liczącą się siłą w świecie. Jednakże idea ta się nie sprawdziła. Zjednoczona Republika Arabska rozpadła się na Syrię i Egipt w 1961 roku, chrześcijanie nie mieli już liczącego się głosu w partii Baʿas ani w Egipcie, ani w Syrii, ani w Iraku; wyjątkiem była pozycja ʿAflaqa. W 1961 roku doszło do przewrotu w Syrii, który przygotował alawita, Hāfiz Al-Asad – ojciec obecnego prezydenta Syrii, Baszara Al-Asada.
Kolejni patriarchowie arabscy doprowadzili do znaczącej odnowy życia na poziomie parafialnym, monasterskim i akademickim Cerkwi antiocheńskiej – zarówno na rodzimych terytoriach, jak i w coraz większej diasporze, głównie w USA. Dzięki tej diasporze prawosławie dotarło do ludów niezwiązanych tradycyjnie z Cerkwią. Antiochia, poprzez tłumaczenia na lokalne języki, aranżacje muzyczne polifoniczne, acz bazujące na tradycyjnych ośmiu tonach semicko-bizantyjskich, oraz otwartość przy jednoczesnym zachowaniu tradycji i ortodoksji, zaczęła przyciągać rzesze konwertytów.
Pełne duchowe odrodzenie Patriarchatu Antiocheńskiego nastąpiła za patriarchy Ignacego IV (Hazīma), który kierował nim w latach 1979-2012, a stało się to mimo długiej wojny domowej w Libanie (1975-1990). Był przeciwny tzw. „Arabskiej Wiośnie”, nawoływał prawosławnych, by nie walczyli w opozycji przeciwko syryjskim władzom – jak się okazało, słusznie… Wspomnienia wiernych o nim można przeczytać na łamach naszego serwisu w tym miejscu.
O uroczystościach pogrzebowych w Damaszku można przeczytać tutaj.
Śpiew Kanonu Paschy w rodzimym języku autora (Jana Damasceńskiego) na nocnym czuwaniu w damasceńskim soborze, kiedy prawosławni Syryjczycy, mimo rozpoczętej już wówczas wojny domowej, tłumnie przyszli, by pożegnać się ze swoim patriarchą.
Półtoragodzinny fragment wcześniejszej, bejruckiej części pogrzebu patriarchy Ignacego z udziałem zwierzchników i przedstawicieli innych Cerkwi autokefalicznych.
Na nagraniu widać też metropolitę Aleppo Pawła, który tłumaczył wystąpienie patriarchy Bartłomieja (czas na nagraniu 49-1:07) i który wówczas był w gronie faworytów na następcę patriarchy Ignacego. Jednak tak się nie stało – patriarchą został hierarcha, który nie był wymieniany jako pretendent, a ostatnie lata spędził w dalekiej Europie, w Niemczech… czyli rodzony brat metropolity Pawła – władyka Jan. Patriarcha wkrótce odwiedzi nasz kraj. Natomiast metropolita Paweł kilka miesięcy po intronizacji swego brata został porwany przez rebeliantów muzułmańskich i jego los do dziś pozostaje nieznany.
Tekst o wyborze patriarcha Jana X (Jāzidżīego) wraz z jego krótkim życiorysem
Tekst o intronizacji patriarchy Jana X (Jāzidżīego)
Pełna relacja video z intronizacji patriarchy Jana
Część pierwsza
Część druga
Część trzecia
Najważniejsze pisane materiały źródłowe wszystkich części niniejszego artykułu:
Bizancjum i Arabowie. Spotkanie cywilizacji VI-VIII wiek, red. T. Wolińska i P. Filipczak, PWN, Warszawa 2015.
Gil Moshe, A history of Palestine, 634-1099, Cambridge University Press, 1992.
Griffith Sidney H., From Aramaic to Arabic: The Languages of the Monasteries of Palestine in the Byzantine and Early Islamic Periods w Dumbarton Oaks Papers Vol. 51, Washington D.C., 1997. Masters Bruce, The Arabs of the Ottoman Empire 1516-1918, A Social and Cultural History, Cambridge University Press, 2013.
Naṣrallāh Joseph, Manṣūr Ibn Sarǧūn at-Taġlibī Al-Ma’arūf Bi-ăl-Qiddīs Yūḥannā ad-Dimašqī Aw Al-Fataḥ Al-Islāmī As-Sahl li-ăl-Madīna Dimašq wa Asbābuh, H̱ayrī Aḏ-Ḏahabī, 1950.
Red. Noble Samuel i Treiger Alexander, The Orthodox Church in the Arab World 700-1700. An Anthology of Sources, Norhetrn Illinois University Press, 2014.
Shahid Irfan, Byzantium and the Arabs in the sixth century, Vol. II, Part II: Economic, Social, and Cultural History, Dumbarton Oaks, Washington D.C., 2009, str. 14-15,76-78, 195-200.
Treiger Alexander, Christian Graeco-Arabica: Prolegomena to a History of the Arabic. Translations of the Greek Church Fathers w Intellectual History of the Islamicate World 3, Brill, Leiden 2015.
araborthodoxy.blogspot.com.
Zdjęcia: ignatius4.org; araborthodoxy.blogspot.com.
[1].jpg)
