Zostań przyjacielem cerkiew.pl
90. rocznica zburzenia soboru w Turkowicach
dr Stefan Dmitruk, 13 lipca 2019
We Wtorek Paschalny, 7 maja 1929 r., na polecenie Ministerstwa Robót Publicznych, przystąpiono do rozbiórki soboru, czyli głównej cerkwi w prawosławnym żeńskim monasterze w Turkowicach. Zakończono ją 13 maja 1929 r. W bieżącym roku minęło 90. lat od tego zdarzenia.
Budowa świątyni
Na początku XX wieku, w soborze turkowickim odbywały się ważne w życiu społeczności diecezji chełmskiej wydarzenia. Rozwój kultu Turkowickiej Ikony Bogurodzicy, żeńskiego życia monastycznego oraz ruch pielgrzymkowy w Turkowicach – wsi położonej w rejonie Hrubieszowa - wpłynęły na decyzję o budowie obiektu.
13 stycznia 1902 r. Chełmsko-Warszawski Konsystorz Prawosławny Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej [1] utworzył w Turkowicach żeński monaster pw. Opieki Bogurodzicy. Między 1906 a 1911 r. liczba sióstr zwiększyła się z 23 do 49 osób. Klasztorem kierowała ihumenia Anastazja (Gromieka). Monaster skupiał swoją działalność na prowadzeniu misji wśród ludności pounickiej – głównie z terenów ówczesnej guberni lubelskiej. Warunki funkcjonowania klasztoru były bardzo skomplikowane.
Przed wybuchem I wojny światowej rozwinął się kult Turkowickiej Ikony Bogurodzicy. W 1902 r. do Turkowic przybyło 10.000 pielgrzymów, a przed 1914 r. liczba pątników zwiększyła się czterokrotnie. W tym czasie Turkowice, obok Jabłecznej, Leśnej Podlaskiej i Chełma, były prawosławnym centrum życia duchowego w Królestwie Polskim.
Wymienione przyczyny oraz inne czynniki wpłynęły na decyzję dotyczącą wzniesienia świątyni, która mogła pomieścić ok. 1.000 osób. Po zorganizowaniu, między 1902 a 1906 r., kompleksu monasterskiego w Turkowicach, władze diecezji chełmsko-warszawskiej zainicjowały budowę nowej cerkwi. Całkowity koszt budowy świątyni wyniósł 30.000 rubli. Z tej kwoty prawie 8.700 rubli wydzielił Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, a 10.000 rubli przekazały władze eparchii chełmsko-warszawskiej. W świetle zbadanego materiału archiwalnego nie są jasne źródła finansowania pozostałej sumy. Wiadomo, że część pieniędzy to ofiary prawosławnych wiernych i duchowieństwa z Chełmszczyzny i południowego Podlasia, zaś 200 rubli przekazał na zakup dzwonów Klaudiusz Paschałow – rosyjski darczyńca i fundator kilku cerkwi w Królestwie Polskim.
Drewniany, pięciokopułowy sobór pokryto blachą. W środku znalazł się wykonany ręcznie, drewniany, trzyrzędowy, pozłocony ikonostas. Turkowicką Ikonę Bogurodzicy umieszczono w drewnianym i pozłacanym kiocie. Nad wizerunkiem zawieszono wyszywany złotymi nićmi, aksamitny, ciemnoniebieski baldachim. Na ścianach cerkwi zawieszono 12 ikon, a w części za ikonostasem dodatkowe 2 ikony. Ikonostas, ikony i baldachim wykonano w pracowniach monasteru pw. św. Antoniego Pieczerskiego w Radecznicy k. Szczebrzeszyna. Poświęcenia świątyni soboru dokonał 14 lipca 1906 r., w święto ku czci Turkowickiej Ikony Bogurodzicy, bp Eulogiusz (Gieorgijewski) – zwierzchnik utworzonej rok wcześniej prawosławnej diecezji chełmskiej. Do I wojny światowej do klasztoru turkowickiego z okazji świąt Położenia Szat Bogurodzicy w Blachernach i Opieki Bogurodzicy przybywało ok. 40.000 pielgrzymów. Uroczystościom świątecznym przewodniczył zwierzchnik eparchii chełmskiej – abp Eulogiusz, a w 1914 r. nowy hierarcha – bp chełmski Anastazy (Gribanowski).
Sobór w latach 1915 - 1929
Skutki Wielkiej Wojny w latach 1914 – 1918, głównie zniszczenia wojenne oraz ewakuacja ludności cywilnej w głąb Rosji w 1915 r., na trwałe przyczyniły się do dezorganizacji życia monastycznego, zachwiania kultu ikony, problemów z funkcjonowaniem wspólnoty parafialnej w Turkowicach [2]. Z powodu zagrożenia związanego z przejściem frontu, we wrześniu 1914 r. siostry turkowickie ewakuowano do Żytomierza, a później do Moskwy. Po wyjeździe prawosławnych mniszek i ludności w głąb Imperium Rosyjskiego sobór turkowicki użytkowała wojskowa administracja austro-węgierska. W świątyni zorganizowano wówczas skład zboża, a sam budynek uległ zniszczeniu.
Zabudowania klasztorne w 1918 r. zostały zrewindykowane przez Kościół Rzymsko-katolicki. Początkowo w jego murach powstał Dom Dziecka dla Sierot Wojennych Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny, a rok później preparanda nauczycielska przekształcona w seminarium nauczycielskie. Oprócz zabudowań na terenie monasteru zajęto pozostałe cerkwie: Położenia Szat Bogurodzicy z 1793 r. oraz wewnętrzne kaplice klasztorne: św. św. Sergiusza i Hermana z Wałaamu i św. Euforozyny Połockiej z 1912 r.
Powstanie II Rzeczypospolitej wiązało się z nowymi realiami funkcjonowania Cerkwi Prawosławnej na ziemiach polskich. Metropolia warszawska jesienią 1923 r. otrzymała status autokefalicznej, czyli samodzielnej, samorządnej i niezależnej od innych struktur cerkiewnych. Pomimo tych zabiegów Cerkiew kojarzono z zaborcą rosyjskim, co negatywnie wpływało na politykę wyznaniową państwa oraz działania Kościoła Rzymsko-katolickiego.
Jesienią 1918 r. rozpoczęły się powroty ludności prawosławnej z uchodźstwa (ros. bieżeństwa) z dawnego Imperium Rosyjskiego. Trzy lata później w Turkowicach mieszkało 376 osób wyznania prawosławnego, a w sąsiedniej Pasiece 115. W tym czasie w rejonie Hrubieszowa rozpoczęto próbę odbudowy życia cerkiewnego i monastycznego. Ks. Andrzej Bojczuk i 4 mniszki w 1919 i 1923 r. próbowali zorganizować na nowo życie cerkiewne w Turkowicach oraz położonym nieopodal Sahryniu. Obie akcje zakończyły się niepowodzeniem strony prawosławnej.
Dopiero w 1927 r. metropolita warszawski i całej Polski Dionizy (Waledyński) przywrócił kult Turkowickiej Ikony Bogurodzicy. W tym czasie, zgodnie z danymi cerkiewnymi, na święto przybyło ok. 12.000 osób. Pomimo to władze cerkiewne nie podjęły próby jej odzyskania, czy uruchomienia, ani wykorzystania do celów religijnych. Między 1918 a 1929 r. świątynia stała nieużytkowana.
Rozbiórka w 1929 roku
Podczas tzw. I fali rewindykacyjnej świątyń prawosławnych w latach 1918 – 1922 turkowickie obiekty uniknęły rozbiórki [2]. Latem 1928 r. hierarchowie: abp wileński Romuald Jałbrzykowski, bp łucki Adolf Piotr Szelążek, bp siedlecki Henryk Przeździecki, bp poleski Zygmunt Łoziński planowali zrewindykować na terenie Polski na rzecz Kościoła Rzymsko-katolickiego ponad 750 obiektów prawosławnych – świątyń oraz majątku cerkiewnego – będących własnością Cerkwi lub Skarbu Państwa. Oznaczało to początek tzw. II fali rewindykacyjnej świątyń prawosławnych.
11 lipca 1928 r. wojewoda lubelski Antoni Remiszewski w tajnym piśmie do starosty hrubieszowskiego podkreślał możliwość rozebrania cerkwi w powiecie hrubieszowskim m.in. soboru w Turkowicach. Według urzędnika, by nie zaogniać sytuacji wyznaniowej i konfliktu narodowościowego, pozyskany z rozbiórki świątyń materiał będzie można przeznaczyć na cele kulturalne lub zdeponować. Kilka tygodni później Ministerstwo Robót Publicznych w Warszawie zdecydowało o demontażu soboru w Turkowicach. Formalną przyczyną było zagrożenie zawaleniem się świątyni.
By uniknąć protestów strony prawosławnej administracja wojewódzka przychyliła się do prośby trzech prawosławnych mieszkańców Turkowic i zgodziła na wybudowanie nowej kaplicy na cmentarzu. Niewielką cerkiew o wymiarach 11,6 metra na 7,60 metra zaprojektował inżynier Edwart Kranz. Wzniesiono ją między majem a lipcem 1929 r. i rozebrano podczas III fali burzenia świątyń prawosławnych w 1938 r.
Sobór pw. Opieki Bogurodzicy w Turkowicach rozebrano między 7 a 13 maja 1929 r. Rozbiórka, jak podkreśliłem na początku, przebiegła w Tygodniu Paschalnym i nie wywołała protestów strony prawosławnej. Definitywne pozwolenie na likwidację wydała Rada Gminy Miętkie z siedzibą w Sahryniu 7 maja 1929 r. Materiał z cerkwi miał być przeznaczony na budowę szkół i budynku powiatowej komendy policji w Sahryniu, a posesję po obiekcie gmina przekazała Zakładowi Sierot Wojennych w Turkowicach. Siedem fur drewna, bez pozwolenia władz powiatowych, zabrał rzymsko-katolicki proboszcz parafii w pobliskich Tyszowcach. Administracja samorządowa przychylnie ustosunkowała się do tego zdarzenia, a duchowny ostatecznie przeznaczył drewno na budowę Domu Ludowego w Tyszowcach.
Likwidacja soboru, złagodzona budową kaplicy, nie spowodowała napięć wśród prawosławnej społeczności w Turkowicach i wzrostu konfliktu między stroną rzymsko-katolicką a prawosławną, który eskalował w przededniu i podczas II wojny światowej. Na rozbiórkę soboru w 1929 r. wpłynęły: częściowo uzasadniona pasywność strony prawosławnej w odzyskiwaniu soboru w latach 20. XX w., przejęcie kompleksu monasterskiego przez Kościół Rzymsko-katolicki w latach 1918 – 1919, polityka wyznaniowa i narodowościowa władz II Rzeczypospolitej, udana próba odbudowy kultu Ikony Turkowickiej Bogurodzicy przez Cerkiew i związane z tym obawy władz o możliwość wykorzystania świątyni do jego rozwoju, a także postrzeganie obiektu jako symbolu zaborcy rosyjskiego. Rozbiórka świątyni w 1929 r. była niepowetowaną stratą duchową, materialną i moralną dla społeczności prawosławnej.
dr Stefan Dmitruk (Białystok - Lublin)
Na zdjęciach:
sobór pw. Położenia Szat Bogurodzicy w Turkowicach. Zdjęcia z kolekcji Aleksandra Sosny (strona: Prawosławie na starych pocztówkach - www.chram.com.pl)
Przypisy:
[1] Konsystorz Prawosławny – jednostka i struktura administracyjna Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Zadaniem konsystorza było administrowanie określoną diecezją.
[2] Szerzej na temat skutków I wojny światowej dla społeczności prawosławnej diecezji chełmskiej zobacz między innymi: K. P. Pękała, Migracje ludności guberni chełmskiej w pierwszych latach „Wielkiej Wojny” (1914 – 1916), Lublin 2012 [wydruk komputerowy rozprawy doktorskiej w Bibliotece Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie]; A. Prymaka-Oniszk, Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy, Wołowiec 2016; S. Dmitruk, Prawosławna diecezja chełmska w latach 1915 – 1918 na łamach „Gazety Ludowej. Tygodnika Ilustrowanego”, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. LII, z. 2, Warszawa 2017 [wersja w języku angielskim: Chełm Orthodox Diocese as Mentioned in the Gazeta Ludowa. Tygodnik Ilustrowany Weekly from 1915 to 1918, „Studies into the History of Russia and Central-Eastern Europe”, vol. 52, no 2, Warszawa 2017]; S. Dmitruk, Wspomnienia Zofii (Klimczuk) - siostry prawosławnego monasteru w Radecznicy, „Res Historica”, t. XLIII, Lublin 2017. Autor szczególnie dziękuje Barbarze Pawluczuk – ciotecznej wnuczce siostry Zofii (Klimczuk) - za nawiązanie kontaktu, zaangażowanie w uzyskanie informacji o prywatnym życiu mniszki i wsparcie w rozprzestrzenieniu informacji o siostrze zakonnej.
Wspomnienia Zofii (Klimczuk) … można przeczytać TUTAJ
[3] Szerzej o polityce państwa polskiego wobec Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej, rozbiórkach cerkwi w 20-leciu międzywojennym oraz postawie Kościoła Rzymsko-katolickiego wobec tych zjawisk zobacz między innymi: M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia. 1918 – 1939, Warszawa 1989; G. Kuprianowicz, 1938. Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu, Lublin 2008; Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i południowym Podlasiu w 1938 roku – uwarunkowania, przebieg, konsekwencje, Chełm 2009; K. Grzesiak (ks.), Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918 – 1939, Lublin 2010; J. Doroszewski, Oświata i życie kulturalne społeczności ukraińskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918 – 1939, Lublin 2000; A. Mironowicz, Rewindykacja i niszczenie prawosławnych obiektów sakralnych na terenie II Rzeczypospolitej, „Elpis. Czasopismo Teologiczne Katedry Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku”, 2006, t. 8, nr 13 – 14, A. Mironowicz, Rewindykacja prawosławnych obiektów sakralnych w II Rzeczypospolitej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 2004, z. 21.
Tekst powstał na podstawie kwerendy archiwalnej i bibliotecznej przeprowadzonej w latach 2008 – 2018 w Archiwum Państwowym w Lublinie, Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym we Lwowie. Badania objęły dokumentację polskiej i rosyjskiej administracji państwowej szczebla gubernialnego, wojewódzkiego, powiatowego, Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej oraz polskie akta policyjne. Publikację opracowano na podstawie artykułu naukowego opisującego zburzenie soboru w Turkowicach w 1929 r. Tekst naukowy oddano do procedury recenzyjnej jednego z periodyków jesienią 2018 r.
Autor:
dr Stefan Dmitruk – historyk; niezależny badacz. Absolwent Instytutu Historii Uniwersytetu w Białymstoku (2004 r.), doktoryzował się w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (2012 r.). Autor 55 tekstów naukowych opublikowanych w periodykach (m. in. „Przeszłości Demograficznej Polski”, „Res Historice”, „Tekach Komisji Historycznej Oddziału Lubelskiego Polskiej Akademii Nauk”, „Studiach z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, „Białoruskich Zeszytach Historycznych”), zbiorach naukowych wydanych w Polsce, Ukrainie i Rosji. Bada kwestie wyznaniowe, narodowościowe, społeczność rosyjską Królestwa Polskiego i zachodnich guberni Rosji na przełomie XIX i XX w. oraz problem uchodźstwa ludności cywilnej w głąb Rosji podczas I wojny światowej.
Budowa świątyni
Na początku XX wieku, w soborze turkowickim odbywały się ważne w życiu społeczności diecezji chełmskiej wydarzenia. Rozwój kultu Turkowickiej Ikony Bogurodzicy, żeńskiego życia monastycznego oraz ruch pielgrzymkowy w Turkowicach – wsi położonej w rejonie Hrubieszowa - wpłynęły na decyzję o budowie obiektu.
13 stycznia 1902 r. Chełmsko-Warszawski Konsystorz Prawosławny Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej [1] utworzył w Turkowicach żeński monaster pw. Opieki Bogurodzicy. Między 1906 a 1911 r. liczba sióstr zwiększyła się z 23 do 49 osób. Klasztorem kierowała ihumenia Anastazja (Gromieka). Monaster skupiał swoją działalność na prowadzeniu misji wśród ludności pounickiej – głównie z terenów ówczesnej guberni lubelskiej. Warunki funkcjonowania klasztoru były bardzo skomplikowane.
Przed wybuchem I wojny światowej rozwinął się kult Turkowickiej Ikony Bogurodzicy. W 1902 r. do Turkowic przybyło 10.000 pielgrzymów, a przed 1914 r. liczba pątników zwiększyła się czterokrotnie. W tym czasie Turkowice, obok Jabłecznej, Leśnej Podlaskiej i Chełma, były prawosławnym centrum życia duchowego w Królestwie Polskim.
Wymienione przyczyny oraz inne czynniki wpłynęły na decyzję dotyczącą wzniesienia świątyni, która mogła pomieścić ok. 1.000 osób. Po zorganizowaniu, między 1902 a 1906 r., kompleksu monasterskiego w Turkowicach, władze diecezji chełmsko-warszawskiej zainicjowały budowę nowej cerkwi. Całkowity koszt budowy świątyni wyniósł 30.000 rubli. Z tej kwoty prawie 8.700 rubli wydzielił Synod Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, a 10.000 rubli przekazały władze eparchii chełmsko-warszawskiej. W świetle zbadanego materiału archiwalnego nie są jasne źródła finansowania pozostałej sumy. Wiadomo, że część pieniędzy to ofiary prawosławnych wiernych i duchowieństwa z Chełmszczyzny i południowego Podlasia, zaś 200 rubli przekazał na zakup dzwonów Klaudiusz Paschałow – rosyjski darczyńca i fundator kilku cerkwi w Królestwie Polskim.
Drewniany, pięciokopułowy sobór pokryto blachą. W środku znalazł się wykonany ręcznie, drewniany, trzyrzędowy, pozłocony ikonostas. Turkowicką Ikonę Bogurodzicy umieszczono w drewnianym i pozłacanym kiocie. Nad wizerunkiem zawieszono wyszywany złotymi nićmi, aksamitny, ciemnoniebieski baldachim. Na ścianach cerkwi zawieszono 12 ikon, a w części za ikonostasem dodatkowe 2 ikony. Ikonostas, ikony i baldachim wykonano w pracowniach monasteru pw. św. Antoniego Pieczerskiego w Radecznicy k. Szczebrzeszyna. Poświęcenia świątyni soboru dokonał 14 lipca 1906 r., w święto ku czci Turkowickiej Ikony Bogurodzicy, bp Eulogiusz (Gieorgijewski) – zwierzchnik utworzonej rok wcześniej prawosławnej diecezji chełmskiej. Do I wojny światowej do klasztoru turkowickiego z okazji świąt Położenia Szat Bogurodzicy w Blachernach i Opieki Bogurodzicy przybywało ok. 40.000 pielgrzymów. Uroczystościom świątecznym przewodniczył zwierzchnik eparchii chełmskiej – abp Eulogiusz, a w 1914 r. nowy hierarcha – bp chełmski Anastazy (Gribanowski).
Sobór w latach 1915 - 1929
Skutki Wielkiej Wojny w latach 1914 – 1918, głównie zniszczenia wojenne oraz ewakuacja ludności cywilnej w głąb Rosji w 1915 r., na trwałe przyczyniły się do dezorganizacji życia monastycznego, zachwiania kultu ikony, problemów z funkcjonowaniem wspólnoty parafialnej w Turkowicach [2]. Z powodu zagrożenia związanego z przejściem frontu, we wrześniu 1914 r. siostry turkowickie ewakuowano do Żytomierza, a później do Moskwy. Po wyjeździe prawosławnych mniszek i ludności w głąb Imperium Rosyjskiego sobór turkowicki użytkowała wojskowa administracja austro-węgierska. W świątyni zorganizowano wówczas skład zboża, a sam budynek uległ zniszczeniu.
Zabudowania klasztorne w 1918 r. zostały zrewindykowane przez Kościół Rzymsko-katolicki. Początkowo w jego murach powstał Dom Dziecka dla Sierot Wojennych Sióstr Służebniczek Najświętszej Maryi Panny, a rok później preparanda nauczycielska przekształcona w seminarium nauczycielskie. Oprócz zabudowań na terenie monasteru zajęto pozostałe cerkwie: Położenia Szat Bogurodzicy z 1793 r. oraz wewnętrzne kaplice klasztorne: św. św. Sergiusza i Hermana z Wałaamu i św. Euforozyny Połockiej z 1912 r.
Powstanie II Rzeczypospolitej wiązało się z nowymi realiami funkcjonowania Cerkwi Prawosławnej na ziemiach polskich. Metropolia warszawska jesienią 1923 r. otrzymała status autokefalicznej, czyli samodzielnej, samorządnej i niezależnej od innych struktur cerkiewnych. Pomimo tych zabiegów Cerkiew kojarzono z zaborcą rosyjskim, co negatywnie wpływało na politykę wyznaniową państwa oraz działania Kościoła Rzymsko-katolickiego.
Jesienią 1918 r. rozpoczęły się powroty ludności prawosławnej z uchodźstwa (ros. bieżeństwa) z dawnego Imperium Rosyjskiego. Trzy lata później w Turkowicach mieszkało 376 osób wyznania prawosławnego, a w sąsiedniej Pasiece 115. W tym czasie w rejonie Hrubieszowa rozpoczęto próbę odbudowy życia cerkiewnego i monastycznego. Ks. Andrzej Bojczuk i 4 mniszki w 1919 i 1923 r. próbowali zorganizować na nowo życie cerkiewne w Turkowicach oraz położonym nieopodal Sahryniu. Obie akcje zakończyły się niepowodzeniem strony prawosławnej.
Dopiero w 1927 r. metropolita warszawski i całej Polski Dionizy (Waledyński) przywrócił kult Turkowickiej Ikony Bogurodzicy. W tym czasie, zgodnie z danymi cerkiewnymi, na święto przybyło ok. 12.000 osób. Pomimo to władze cerkiewne nie podjęły próby jej odzyskania, czy uruchomienia, ani wykorzystania do celów religijnych. Między 1918 a 1929 r. świątynia stała nieużytkowana.
Rozbiórka w 1929 roku
Podczas tzw. I fali rewindykacyjnej świątyń prawosławnych w latach 1918 – 1922 turkowickie obiekty uniknęły rozbiórki [2]. Latem 1928 r. hierarchowie: abp wileński Romuald Jałbrzykowski, bp łucki Adolf Piotr Szelążek, bp siedlecki Henryk Przeździecki, bp poleski Zygmunt Łoziński planowali zrewindykować na terenie Polski na rzecz Kościoła Rzymsko-katolickiego ponad 750 obiektów prawosławnych – świątyń oraz majątku cerkiewnego – będących własnością Cerkwi lub Skarbu Państwa. Oznaczało to początek tzw. II fali rewindykacyjnej świątyń prawosławnych.
11 lipca 1928 r. wojewoda lubelski Antoni Remiszewski w tajnym piśmie do starosty hrubieszowskiego podkreślał możliwość rozebrania cerkwi w powiecie hrubieszowskim m.in. soboru w Turkowicach. Według urzędnika, by nie zaogniać sytuacji wyznaniowej i konfliktu narodowościowego, pozyskany z rozbiórki świątyń materiał będzie można przeznaczyć na cele kulturalne lub zdeponować. Kilka tygodni później Ministerstwo Robót Publicznych w Warszawie zdecydowało o demontażu soboru w Turkowicach. Formalną przyczyną było zagrożenie zawaleniem się świątyni.
By uniknąć protestów strony prawosławnej administracja wojewódzka przychyliła się do prośby trzech prawosławnych mieszkańców Turkowic i zgodziła na wybudowanie nowej kaplicy na cmentarzu. Niewielką cerkiew o wymiarach 11,6 metra na 7,60 metra zaprojektował inżynier Edwart Kranz. Wzniesiono ją między majem a lipcem 1929 r. i rozebrano podczas III fali burzenia świątyń prawosławnych w 1938 r.
Sobór pw. Opieki Bogurodzicy w Turkowicach rozebrano między 7 a 13 maja 1929 r. Rozbiórka, jak podkreśliłem na początku, przebiegła w Tygodniu Paschalnym i nie wywołała protestów strony prawosławnej. Definitywne pozwolenie na likwidację wydała Rada Gminy Miętkie z siedzibą w Sahryniu 7 maja 1929 r. Materiał z cerkwi miał być przeznaczony na budowę szkół i budynku powiatowej komendy policji w Sahryniu, a posesję po obiekcie gmina przekazała Zakładowi Sierot Wojennych w Turkowicach. Siedem fur drewna, bez pozwolenia władz powiatowych, zabrał rzymsko-katolicki proboszcz parafii w pobliskich Tyszowcach. Administracja samorządowa przychylnie ustosunkowała się do tego zdarzenia, a duchowny ostatecznie przeznaczył drewno na budowę Domu Ludowego w Tyszowcach.
Likwidacja soboru, złagodzona budową kaplicy, nie spowodowała napięć wśród prawosławnej społeczności w Turkowicach i wzrostu konfliktu między stroną rzymsko-katolicką a prawosławną, który eskalował w przededniu i podczas II wojny światowej. Na rozbiórkę soboru w 1929 r. wpłynęły: częściowo uzasadniona pasywność strony prawosławnej w odzyskiwaniu soboru w latach 20. XX w., przejęcie kompleksu monasterskiego przez Kościół Rzymsko-katolicki w latach 1918 – 1919, polityka wyznaniowa i narodowościowa władz II Rzeczypospolitej, udana próba odbudowy kultu Ikony Turkowickiej Bogurodzicy przez Cerkiew i związane z tym obawy władz o możliwość wykorzystania świątyni do jego rozwoju, a także postrzeganie obiektu jako symbolu zaborcy rosyjskiego. Rozbiórka świątyni w 1929 r. była niepowetowaną stratą duchową, materialną i moralną dla społeczności prawosławnej.
dr Stefan Dmitruk (Białystok - Lublin)
Na zdjęciach:
sobór pw. Położenia Szat Bogurodzicy w Turkowicach. Zdjęcia z kolekcji Aleksandra Sosny (strona: Prawosławie na starych pocztówkach - www.chram.com.pl)
Przypisy:
[1] Konsystorz Prawosławny – jednostka i struktura administracyjna Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Zadaniem konsystorza było administrowanie określoną diecezją.
[2] Szerzej na temat skutków I wojny światowej dla społeczności prawosławnej diecezji chełmskiej zobacz między innymi: K. P. Pękała, Migracje ludności guberni chełmskiej w pierwszych latach „Wielkiej Wojny” (1914 – 1916), Lublin 2012 [wydruk komputerowy rozprawy doktorskiej w Bibliotece Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie]; A. Prymaka-Oniszk, Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy, Wołowiec 2016; S. Dmitruk, Prawosławna diecezja chełmska w latach 1915 – 1918 na łamach „Gazety Ludowej. Tygodnika Ilustrowanego”, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, t. LII, z. 2, Warszawa 2017 [wersja w języku angielskim: Chełm Orthodox Diocese as Mentioned in the Gazeta Ludowa. Tygodnik Ilustrowany Weekly from 1915 to 1918, „Studies into the History of Russia and Central-Eastern Europe”, vol. 52, no 2, Warszawa 2017]; S. Dmitruk, Wspomnienia Zofii (Klimczuk) - siostry prawosławnego monasteru w Radecznicy, „Res Historica”, t. XLIII, Lublin 2017. Autor szczególnie dziękuje Barbarze Pawluczuk – ciotecznej wnuczce siostry Zofii (Klimczuk) - za nawiązanie kontaktu, zaangażowanie w uzyskanie informacji o prywatnym życiu mniszki i wsparcie w rozprzestrzenieniu informacji o siostrze zakonnej.
Wspomnienia Zofii (Klimczuk) … można przeczytać TUTAJ
[3] Szerzej o polityce państwa polskiego wobec Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej, rozbiórkach cerkwi w 20-leciu międzywojennym oraz postawie Kościoła Rzymsko-katolickiego wobec tych zjawisk zobacz między innymi: M. Papierzyńska-Turek, Między tradycją a rzeczywistością. Państwo wobec prawosławia. 1918 – 1939, Warszawa 1989; G. Kuprianowicz, 1938. Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu, Lublin 2008; Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i południowym Podlasiu w 1938 roku – uwarunkowania, przebieg, konsekwencje, Chełm 2009; K. Grzesiak (ks.), Diecezja lubelska wobec prawosławia w latach 1918 – 1939, Lublin 2010; J. Doroszewski, Oświata i życie kulturalne społeczności ukraińskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918 – 1939, Lublin 2000; A. Mironowicz, Rewindykacja i niszczenie prawosławnych obiektów sakralnych na terenie II Rzeczypospolitej, „Elpis. Czasopismo Teologiczne Katedry Teologii Prawosławnej Uniwersytetu w Białymstoku”, 2006, t. 8, nr 13 – 14, A. Mironowicz, Rewindykacja prawosławnych obiektów sakralnych w II Rzeczypospolitej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, 2004, z. 21.
Tekst powstał na podstawie kwerendy archiwalnej i bibliotecznej przeprowadzonej w latach 2008 – 2018 w Archiwum Państwowym w Lublinie, Bibliotece Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym we Lwowie. Badania objęły dokumentację polskiej i rosyjskiej administracji państwowej szczebla gubernialnego, wojewódzkiego, powiatowego, Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej oraz polskie akta policyjne. Publikację opracowano na podstawie artykułu naukowego opisującego zburzenie soboru w Turkowicach w 1929 r. Tekst naukowy oddano do procedury recenzyjnej jednego z periodyków jesienią 2018 r.
Autor:
dr Stefan Dmitruk – historyk; niezależny badacz. Absolwent Instytutu Historii Uniwersytetu w Białymstoku (2004 r.), doktoryzował się w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (2012 r.). Autor 55 tekstów naukowych opublikowanych w periodykach (m. in. „Przeszłości Demograficznej Polski”, „Res Historice”, „Tekach Komisji Historycznej Oddziału Lubelskiego Polskiej Akademii Nauk”, „Studiach z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, „Białoruskich Zeszytach Historycznych”), zbiorach naukowych wydanych w Polsce, Ukrainie i Rosji. Bada kwestie wyznaniowe, narodowościowe, społeczność rosyjską Królestwa Polskiego i zachodnich guberni Rosji na przełomie XIX i XX w. oraz problem uchodźstwa ludności cywilnej w głąb Rosji podczas I wojny światowej.
