Zostań przyjacielem cerkiew.pl
O wielkim kanonie świętego Andrzeja z Krety
tłum. Michał Diemianiuk, 09 kwietnia 2019
Święty biskup Andrzej z Krety pozostawił głęboki ślad w prawosławnej tradycji i jako wielki święty, i jako teolog, i jako wybitny hymnograf.
Wiadomo o nim stosunkowo niewiele. Urodził się on około 660 roku. Pochodził z Palestyny. W młodości wyrzekł się świata i odszedł do ławry świętego Sawy. Potem znalazł się w Konstantynopolu, gdzie pełnił obowiązki nadzorcy nad domami sierot. Pełniąc tę funkcję, zasłynął dzięki swojej aktywnej dobroczynności i miłosierdziu. Około 712 roku został biskupem Krety. Żywot przekazuje, że właśnie dzięki jego modlitwie Kreta została ocalona przed najazdem Arabów. Święty odszedł do Pana około 740 roku. Pamięć świętego Andrzeja z Krety jest wspominana 4 lipca.
Spod jego pióra wyszedł szereg kazań na święta Pańskie i maryjne oraz na inne okoliczności. Współczesnym jawił się jako wybitny i krasomówczy kaznodzieja. Jednak największą sławę osiągnął on jako hymnograf – twórca sticher i kanonów. Przeciwnie do poglądów M. Skabałłanowicza, nie on pierwszy zaczął pisać pełne kanony (są dawniejsze kanony z VI – VII wieku, zachowane do naszych czasów w przekładzie na język gruziński w zbiorze „Iadgari”), jednakże jawi się on jako pierwszy znany autor pełnych kanonów, zachowanych w języku greckim.
Swoją działalność hymnograficzną zaczął od trójpieśni, które ułożył na wszystkie dni Wielkiego Tygodnia, oprócz soboty; początkowo były śpiewane na jutrzni od poniedziałku do piątku, potem dołączono do nich trójpieśni ułożone przez świętego biskupa Kosmę z Majumy, a potem dzieła Kosmy wypchnęły trójpieśni świętego Andrzeja na powieczerze. Święty Andrzej napisał pełne kanony, do dzisiaj używane w nabożeństwach: Wielki kanon na sobotę Łazarza, niedzielę świętych niewiast niosących wonności, przepołowienie Pięćdziesiątnicy, Narodzenie Matki Bożej. Ułożył także nieużywane dzisiaj kanony na Niedzielę Palmową, na Paschę, Chrzest Pański, Spotkanie Pańskie, Podwyższenie Świętego Krzyża, ku czci męczennika Trofima, męczenników Machabeuszy. Cechą szczególną wszystkich wspomnianych kanonów jest obecność drugiej pieśni kanonu, opartej na bolesnej i groźnej pieśni Mojżesza z Księgi Powtórzonego Prawa (rozdział 32), duża liczba troparionów, a na końcu triadikon (troparion poświęcony Świętej Trójcy) i teotokion (troparion Bogurodzicy).
Dla świętego Andrzeja charakterystyczny jest szczególny zarys stylistyczny, szczególny system obrazów, nierzadko pochodzących z wczesnochrześcijańskiego palestyńskiego archaizmu, na przykład obraz boku Chrystusa jako kielicha (Wielki Kanon, pieśń IV); jego styl, zwięzły, surowy i pouczający oraz jego prosty język dadzą się rozpoznać od razu.
Święty Andrzej z Krety jest najbardziej znany ze swojego Wielkiego albo Pokutnego Kanonu. Istnieje pogląd, że początkowo był to tylko zbiór troparionów bez irmosów i bez teotokionów, i dopiero później Józef Hymnograf sformował kanon. Współczesna wiedza o palestyńskiej hymnografii pokazuje, że ten punkt widzenia jest nieprawidłowy. Wielki Kanon jest od początku całościowym dziełem, późniejszymi są tylko kanony poświęcone samemu Andrzejowi z Krety i Marii Egipcjance (chociaż, sądząc na podstawie żywotu, napisanego przez świętego biskupa Sofroniusza Jerozolimskiego, jej pamięć mogła być świętowana dosyć wcześnie); wszystkie pozostałe należą do świętego Andrzeja. Najstarszy rękopis, który świadczy o Wielkim Kanonie (z nieco innym porządkiem kanonów i mniejszą ich ilością) – Triodion Studyjski z połowy-drugiej połowy IX wieku, przechowywany jest w bibliotece Akademii Nauk w Sankt Petersburgu. W tym rękopisie kanon jest obecny na swoim początkowym miejscu w nabożeństwach Wielkiego Postu – na jutrzni czwartku V tygodnia Wielkiego Postu (tzw. Stanie Marii Egipcjanki). Dopiero później pojawia się on także na powieczerzu pierwszych czterech dni I tygodnia.
Kanon przedstawia sobą przenikający duszę płacz serca sprawiedliwego za grzechy. Sam początek: „Od czego zacząć mam opłakiwanie czynów nieszczęsnego życia mego? Jakiż początek skardze żałosnej teraz poczynię, Chryste?” (pieśń I) – nastraja duszę na smutek i pokajanie, na „skruszenie serca”.
Autor kanonu opłakuje nie tylko siebie, ale i całą grzeszną ludzkość. On przypomina wszystkie grzechy, wszystkie upadki – od Adama do Nowego Testamentu; starotestamentowe przykłady w kanonie tworzą jego większość - osiem pieśni. Święty Andrzej nie tylko wspomina o grzechu prarodziców, on go przeżywa jak własny: „Praojca Adama w przestępstwach przewyższyłem i uznaję, żem sam się ogołocił z Boga” (pieśń I).
Przewinienia prarodziców stają się praobrazami namiętności, męczących człowieka: „Zamiast Ewy zmysłowej, duchowa powstała we mnie Ewa, rodząc w ciele pożądliwy zamysł obiecujący słodycz i zawsze przynoszący przy skosztowaniu gorycz” (pieśń I). Lub drugi przykład: „Komuż upodobniłaś się, bardzo grzeszna duszo, jak nie pierwszemu Kainowi i owemu Lamechowi, okrutnie poraziwszy ciało złymi czynami i zabiwszy rozum bezsensownymi dążeniami” (pieśń II). Tu święty Andrzej podąża za świętym Maksymem Wyznawcą, dla którego Kain to „prawo ciała”, które powstaje przeciwko Ablowi czyli umysłowi, zgodnie z symbolicznym tłumaczeniem, i zabija go. Oto co pisze święty mnich Maksym w „Ambigwach” (pytanie 49.): „I gdyby błogosławiony Abel przestrzegał tego i nie wyszedł razem z Kainem na pole, to znaczy nie wyszedł do osiągnięcia beznamiętności na równinę samokontemplacji, to Kain, nazywany prawem ciała, nie powstałby i nie zabiłby go”.
Jeśli święty biskup Andrzej wspomina w kanonie przykłady staro- i nowotestamentowych sprawiedliwych, to przede wszystkim po to, żeby ukorzyć swoją duszę za lenistwo i za grzeszność, i przywołać ją do naśladowania, na przykład: „Naśladuj sprawiedliwego Józefa i jego cnotliwy rozum, nieszczęsna i niepotrzebna duszo, i nie kalaj się nieprawymi dążeniami, zawsze bezsensownymi” (pieśń V).
Kanon przedstawia sobą szeroką panoramę historyczną, w której nakreślona jest historia ludzkiego grzechu i ludzkiej sprawiedliwości, odrzucenia Boga i Jego przyjęcia. Treść kanonu jest głęboko chrystocentryczna, w każdej pieśni spotyka się przenikliwe zwroty do Chrystusa, na przykład: „Z boku Twego Krew i woda zarazem wytoczyły odpuszczenie grzechów, niech będą dla mnie obmyciem i napojem, aby mnie oczyścić jednym i drugim, namaszczając i napajając jako namaszczeniem i napojem życiodajnymi słowami Twymi, Słowo” (pieśń IV). Jedyna droga oczyszczenia dla świętego Andrzeja – w Chrystusie, przez trzeźwość, duchowy wysiłek, przez działanie – ku widzeniu Bóstwa.
Wielki kanon świętego Andrzeja niewątpliwie opiera się na potężnym patrystycznym fundamencie, przejawiają się w nim cytaty ze świętego biskupa Melitona z Sardes, świętego Efrema Syryjczyka, świętych Grzegorza Teologa i Grzegorza z Nyssy, świętego Maksyma Wyznawcy. I zasługą świętego Andrzeja z Krety jest to, że był w stanie dokonać syntezy ich doświadczeń i zamknąć je w kanonie.
Czasami w okołocerkiewnych kręgach można usłyszeć pogląd, jakoby święty Andrzej z Krety przeżył sam te wszystkie grzeszne upadki, o których pisze w kanonie, w przeciwnym razie nie mógłby o nich opowiadać z taką siłą i przekonaniem. Mało co może być bardziej śmieszne i obraźliwe od takiego poglądu! Święty dlatego jest święty, że czuje siebie jako największego grzesznika, nie będąc takim w rzeczy samej; przypływy Bożej łaski czynią najmniejsze plamy na jego sumieniu strasznymi i wstrętnymi dla niego, i najmniejsze swoje występki on opłakuje jako wielkie grzechy. A przywołany wyżej okołocerkiewny pogląd – to swego rodzaju odbicie życiowej pseudomądrości: „Trzeba wszystko doświadczyć samemu, żeby zrozumieć”. Jak widać niekoniecznie…
To, co nam jest dane w Kanonie Pokutnym świętego Andrzeja z Krety, jawi się biblijnym, cerkiewnym, prawdziwie kosmicznym doświadczeniem pokajania, zranienia serca, męczącego zdarcia z siebie starego, martwego człowieka i przyobleczenia się w nowego Adama, w Jezusa Chrystusa, Pana naszego, Któremu chwała na wieki.
Diakon Władimir Wasilik
za: pravoslavie.ru
Wiadomo o nim stosunkowo niewiele. Urodził się on około 660 roku. Pochodził z Palestyny. W młodości wyrzekł się świata i odszedł do ławry świętego Sawy. Potem znalazł się w Konstantynopolu, gdzie pełnił obowiązki nadzorcy nad domami sierot. Pełniąc tę funkcję, zasłynął dzięki swojej aktywnej dobroczynności i miłosierdziu. Około 712 roku został biskupem Krety. Żywot przekazuje, że właśnie dzięki jego modlitwie Kreta została ocalona przed najazdem Arabów. Święty odszedł do Pana około 740 roku. Pamięć świętego Andrzeja z Krety jest wspominana 4 lipca.
Spod jego pióra wyszedł szereg kazań na święta Pańskie i maryjne oraz na inne okoliczności. Współczesnym jawił się jako wybitny i krasomówczy kaznodzieja. Jednak największą sławę osiągnął on jako hymnograf – twórca sticher i kanonów. Przeciwnie do poglądów M. Skabałłanowicza, nie on pierwszy zaczął pisać pełne kanony (są dawniejsze kanony z VI – VII wieku, zachowane do naszych czasów w przekładzie na język gruziński w zbiorze „Iadgari”), jednakże jawi się on jako pierwszy znany autor pełnych kanonów, zachowanych w języku greckim.
Swoją działalność hymnograficzną zaczął od trójpieśni, które ułożył na wszystkie dni Wielkiego Tygodnia, oprócz soboty; początkowo były śpiewane na jutrzni od poniedziałku do piątku, potem dołączono do nich trójpieśni ułożone przez świętego biskupa Kosmę z Majumy, a potem dzieła Kosmy wypchnęły trójpieśni świętego Andrzeja na powieczerze. Święty Andrzej napisał pełne kanony, do dzisiaj używane w nabożeństwach: Wielki kanon na sobotę Łazarza, niedzielę świętych niewiast niosących wonności, przepołowienie Pięćdziesiątnicy, Narodzenie Matki Bożej. Ułożył także nieużywane dzisiaj kanony na Niedzielę Palmową, na Paschę, Chrzest Pański, Spotkanie Pańskie, Podwyższenie Świętego Krzyża, ku czci męczennika Trofima, męczenników Machabeuszy. Cechą szczególną wszystkich wspomnianych kanonów jest obecność drugiej pieśni kanonu, opartej na bolesnej i groźnej pieśni Mojżesza z Księgi Powtórzonego Prawa (rozdział 32), duża liczba troparionów, a na końcu triadikon (troparion poświęcony Świętej Trójcy) i teotokion (troparion Bogurodzicy).
Dla świętego Andrzeja charakterystyczny jest szczególny zarys stylistyczny, szczególny system obrazów, nierzadko pochodzących z wczesnochrześcijańskiego palestyńskiego archaizmu, na przykład obraz boku Chrystusa jako kielicha (Wielki Kanon, pieśń IV); jego styl, zwięzły, surowy i pouczający oraz jego prosty język dadzą się rozpoznać od razu.
Święty Andrzej z Krety jest najbardziej znany ze swojego Wielkiego albo Pokutnego Kanonu. Istnieje pogląd, że początkowo był to tylko zbiór troparionów bez irmosów i bez teotokionów, i dopiero później Józef Hymnograf sformował kanon. Współczesna wiedza o palestyńskiej hymnografii pokazuje, że ten punkt widzenia jest nieprawidłowy. Wielki Kanon jest od początku całościowym dziełem, późniejszymi są tylko kanony poświęcone samemu Andrzejowi z Krety i Marii Egipcjance (chociaż, sądząc na podstawie żywotu, napisanego przez świętego biskupa Sofroniusza Jerozolimskiego, jej pamięć mogła być świętowana dosyć wcześnie); wszystkie pozostałe należą do świętego Andrzeja. Najstarszy rękopis, który świadczy o Wielkim Kanonie (z nieco innym porządkiem kanonów i mniejszą ich ilością) – Triodion Studyjski z połowy-drugiej połowy IX wieku, przechowywany jest w bibliotece Akademii Nauk w Sankt Petersburgu. W tym rękopisie kanon jest obecny na swoim początkowym miejscu w nabożeństwach Wielkiego Postu – na jutrzni czwartku V tygodnia Wielkiego Postu (tzw. Stanie Marii Egipcjanki). Dopiero później pojawia się on także na powieczerzu pierwszych czterech dni I tygodnia.
Kanon przedstawia sobą przenikający duszę płacz serca sprawiedliwego za grzechy. Sam początek: „Od czego zacząć mam opłakiwanie czynów nieszczęsnego życia mego? Jakiż początek skardze żałosnej teraz poczynię, Chryste?” (pieśń I) – nastraja duszę na smutek i pokajanie, na „skruszenie serca”.
Autor kanonu opłakuje nie tylko siebie, ale i całą grzeszną ludzkość. On przypomina wszystkie grzechy, wszystkie upadki – od Adama do Nowego Testamentu; starotestamentowe przykłady w kanonie tworzą jego większość - osiem pieśni. Święty Andrzej nie tylko wspomina o grzechu prarodziców, on go przeżywa jak własny: „Praojca Adama w przestępstwach przewyższyłem i uznaję, żem sam się ogołocił z Boga” (pieśń I).
Przewinienia prarodziców stają się praobrazami namiętności, męczących człowieka: „Zamiast Ewy zmysłowej, duchowa powstała we mnie Ewa, rodząc w ciele pożądliwy zamysł obiecujący słodycz i zawsze przynoszący przy skosztowaniu gorycz” (pieśń I). Lub drugi przykład: „Komuż upodobniłaś się, bardzo grzeszna duszo, jak nie pierwszemu Kainowi i owemu Lamechowi, okrutnie poraziwszy ciało złymi czynami i zabiwszy rozum bezsensownymi dążeniami” (pieśń II). Tu święty Andrzej podąża za świętym Maksymem Wyznawcą, dla którego Kain to „prawo ciała”, które powstaje przeciwko Ablowi czyli umysłowi, zgodnie z symbolicznym tłumaczeniem, i zabija go. Oto co pisze święty mnich Maksym w „Ambigwach” (pytanie 49.): „I gdyby błogosławiony Abel przestrzegał tego i nie wyszedł razem z Kainem na pole, to znaczy nie wyszedł do osiągnięcia beznamiętności na równinę samokontemplacji, to Kain, nazywany prawem ciała, nie powstałby i nie zabiłby go”.
Jeśli święty biskup Andrzej wspomina w kanonie przykłady staro- i nowotestamentowych sprawiedliwych, to przede wszystkim po to, żeby ukorzyć swoją duszę za lenistwo i za grzeszność, i przywołać ją do naśladowania, na przykład: „Naśladuj sprawiedliwego Józefa i jego cnotliwy rozum, nieszczęsna i niepotrzebna duszo, i nie kalaj się nieprawymi dążeniami, zawsze bezsensownymi” (pieśń V).
Kanon przedstawia sobą szeroką panoramę historyczną, w której nakreślona jest historia ludzkiego grzechu i ludzkiej sprawiedliwości, odrzucenia Boga i Jego przyjęcia. Treść kanonu jest głęboko chrystocentryczna, w każdej pieśni spotyka się przenikliwe zwroty do Chrystusa, na przykład: „Z boku Twego Krew i woda zarazem wytoczyły odpuszczenie grzechów, niech będą dla mnie obmyciem i napojem, aby mnie oczyścić jednym i drugim, namaszczając i napajając jako namaszczeniem i napojem życiodajnymi słowami Twymi, Słowo” (pieśń IV). Jedyna droga oczyszczenia dla świętego Andrzeja – w Chrystusie, przez trzeźwość, duchowy wysiłek, przez działanie – ku widzeniu Bóstwa.
Wielki kanon świętego Andrzeja niewątpliwie opiera się na potężnym patrystycznym fundamencie, przejawiają się w nim cytaty ze świętego biskupa Melitona z Sardes, świętego Efrema Syryjczyka, świętych Grzegorza Teologa i Grzegorza z Nyssy, świętego Maksyma Wyznawcy. I zasługą świętego Andrzeja z Krety jest to, że był w stanie dokonać syntezy ich doświadczeń i zamknąć je w kanonie.
Czasami w okołocerkiewnych kręgach można usłyszeć pogląd, jakoby święty Andrzej z Krety przeżył sam te wszystkie grzeszne upadki, o których pisze w kanonie, w przeciwnym razie nie mógłby o nich opowiadać z taką siłą i przekonaniem. Mało co może być bardziej śmieszne i obraźliwe od takiego poglądu! Święty dlatego jest święty, że czuje siebie jako największego grzesznika, nie będąc takim w rzeczy samej; przypływy Bożej łaski czynią najmniejsze plamy na jego sumieniu strasznymi i wstrętnymi dla niego, i najmniejsze swoje występki on opłakuje jako wielkie grzechy. A przywołany wyżej okołocerkiewny pogląd – to swego rodzaju odbicie życiowej pseudomądrości: „Trzeba wszystko doświadczyć samemu, żeby zrozumieć”. Jak widać niekoniecznie…
To, co nam jest dane w Kanonie Pokutnym świętego Andrzeja z Krety, jawi się biblijnym, cerkiewnym, prawdziwie kosmicznym doświadczeniem pokajania, zranienia serca, męczącego zdarcia z siebie starego, martwego człowieka i przyobleczenia się w nowego Adama, w Jezusa Chrystusa, Pana naszego, Któremu chwała na wieki.
Diakon Władimir Wasilik
za: pravoslavie.ru