Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Najstarszy kanon bożonarodzeniowy
tłum. Michał Diemianiuk, 06 stycznia 2019
Od tłumacza na język rosyjski:
W te święte, chwalebne dni Bożego Narodzenia proponujemy tłumaczenie najstarszego kanonu Bożego Narodzenia, napisanego jeszcze wcześniej niż kanony świętych Kosmy Majumskiego i Jana Damasceńskiego, a także kanon świętego Andrzeja z Krety. Dotrwał on do naszych czasów w archaicznym zbiorze Iadgari, którego pierwsza redakcja odzwierciedla jerozolimskie nabożeństwa V – VIII wieków. Niestety, grecki oryginał nie zachował się, ale przetrwał jego starogruziński przekład, napisany nie później niż w 820 roku. W czym jest on dla nas interesujący?
Po pierwsze, częściowo rzuca on światło na historię formowania się kanonu. Nie ma jeszcze w nim numeracji pieśni (w tłumaczeniu jest ona dodana dla wygody czytelników). Dane są rubryki według początkowych słów pieśni biblijnych, na przykład „Śpiewajmy (Panu)”. Widzimy, że większość troparionów kanonu jest dosyć prosta i archaicznie lapidarna, na przykład:
Ty z Dziewicy, Chryste, narodziłeś się,
i od łona ojcowskiego nie odłączyłeś się,
błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
Z drugiej strony, w większości przypadków z troparionów już wydzielają się irmosy, na przykład irmos I pieśni:
Izraela z niewoli Ty wybawiłeś, Panie
prawicą Twoją potężną,
z tego powodu opiewamy Cię,
bowiem chwalebnie wysławiłeś się.
W większości przypadków znajdujemy tu teotokiony, co nie jest bardzo typowe dla pełnych i niepełnych kanonów Iadgari. Wśród nich są też znajome dla prawosławnego pobożnego czytelnika teotokiony, na przykład:
Jako Dziewica urodziłaś, Nieznająca Męża,
i jako Dziewica pozostałaś, Matko Niezaślubiona,
Bogurodzico Mario,
Chrystusa Boga naszego błagaj
o zbawienie nasze.
Ten troparion śpiewamy na małym oświęceniu wody. To ważne świadectwo: okazuje się, że funkcjonował on już w VIII wieku, jeśli nie wcześniej. Kanon daje świadectwo i o innych znanych nam tekstach liturgicznych, na przykład jako teotokion VI pieśni występuje… kontakion Romana Melodosa „Dziewica dzisiaj Nadprzyrodzonego rodzi”, a poprzedza go troparion proroctwa na wigilię Bożego Narodzenia „Tajemnie urodziłeś się w grocie”.
Jednak najciekawsza jest teologia tego kanonu. Odpowiada ona epoce V Soboru Powszechnego, ponieważ w nim uroczyście głosi się, że Jeden i Ten sam przed wiekami rodzi się z Ojca, i w końcu czasów wciela się z Dziewicy Marii:
Ujrzyjcie, ujrzyjcie
Ja jestem bowiem Bóg wasz
przed wiekami Zrodzony
z Ojca bez matki,
i w ostateczne dni z Dziewicy
bez ojca Wcielony.
(II pieśń, I troparion)
Przywołajmy jeszcze przykład:
Tyś z Dziewicy, Chryste, narodziłeś się
i od łona ojcowskiego nie odłączyłeś się,
Błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
Nieznany autor kanonu znajduje silne i wzruszające słowa dla wyłożenia prawosławnej soteriologii – teologii zbawienia.
Po pierwsze, Chrystus wybawia nas od zniszczenia i śmierci i odnawia wyniszczonego praojca Adama:
W łono Dziewicy wcielonego,
i od Niej z wysoka strasznie Słowem
starego Adama odnawiającego,
Pana opiewajcie i wywyższajcie.
(VIII pieśń, I troparion)
Po drugie, kładąc się do bydlęcego żłóbka, On jakby wybawia nas ze starego bydlęcego stanu i niewiedzy, i odnawia upadłego Adama:
Narodziłeś się dzisiaj z Dziewicy,
przebywałeś w ciele,
Bóg nieopisany,
w żłóbku bydlęcym byłeś położony,
i odnowiłeś naturę ludzką, Chryste.
(III pieśń, I troparion)
Po trzecie, On gładzi grzech praojca Adama i pramatki Ewy.
Po czwarte – wybawia nas z fałszu idolatrii.
To daleko nie wszystkie znaczenia, które można wydobyć z tego szczególnego dawnego zabytku palestyńskiej hymnografii. (…)
Kanon bożonarodzeniowy z Iadgari
Pieśń I. „Śpiewajmy”.
Izraela z niewoli Ty wybawiłeś, Panie,,
prawicą Twoją potężną,
z tego powodu opiewamy Cię,
chwalebnie bowiem wysławiłeś się.
Z niewoli wroga świat zbawiłeś,
z Dziewicy dzisiaj narodziłeś się, Niemający Początku,
chwalebnie bowiem wysławiłeś się.
Bez nasienia z Dziewicy dzisiaj Rodzącemu się,
Przedwiecznemu Bogu śpiewajmy,
chwalebnie bowiem się wysławił.
Z Boga Ojca przed wiekami Zrodzonemu
i z Dziewicy Wcielonemu bez nasienia,
Chrystusowi śpiewajmy,
chwalebnie bowiem On się wysławił.
Zawsze Bogurodzico,
błagaj Zrodzone z Ciebie
niewypowiedziane Słowo,
Wcielonego Boga,
aby zbawił dusze nasze
od wszelkiego utrapienia, błagamy.
Pieśń II. „Zważ”.
Ujrzyjcie, ujrzyjcie
bowiem Ja jestem Bóg wasz
przed wiekami Zrodzony
z Ojca bez matki,
i w ostateczne dni z Dziewicy
bez ojca Wcielony
i Który zbawił od przekleństwa
praojca Adama
jestem bowiem miłościwy.
Ujrzyjcie, ujrzyjcie,
bowiem Ja jestem bowiem Bóg wasz,
Który na ziemi z Dziewicy się zjawił,
i Który mędrców gwiazdą
przyprowadził do groty,
i wypełniło się przepowiedziane misterium.
Chwała Tobie, chwała Tobie,
miłujący człowieka, Boże nasz,
Który łaskawie zechciałeś w pieczarze narodzić się
i w żłóbku pieluszkami okryć się,
Wszystko Czyniący,
i Który zbawił od przekleństwa
praojca Adama,
jesteś bowiem miłościwy.
Pieśń III. „Umocnij się”.
Nie ma świętego
jak Pan
i nie ma sprawiedliwego
jak Ty, Boże mój,
Którego opiewa całe stworzenie,
nie ma bowiem świętego, jak Ty, Panie.
Narodziłeś się dzisiaj z Dziewicy,
przebywałeś w ciele,
Bóg nieopisany,
w żłóbku bydlęcym byłeś położony,
i odnowiłeś naturę ludzką, Chryste.
Pasterze nie mający sił
dla słowa ludzkiego,
stojący na polu,
z aniołami wykrzykiwali i głosili:
Chwała na wysokości Bogu,
zrodził się On bowiem teraz z Dziewicy
dla zbawienia dusz naszych.
Mędrców kierowałeś gwiazdą, Czyniący Wszystko,
i darami zasłużyli się Tobie oni,
i odwrócili się oni od fałszu
idolatrii,
i umocnieni wiarą,
opiewali Twoją Boskość.
Jako Dziewica urodziłaś,
i jako Dziewica pozostałaś,
Bogurodzico Mario,
Chrystusa Boga naszego błagaj
o zbawienie nasze.
Pieśń IV. „Panie, usłyszałem wieść o Tobie”.
Usłyszałem wieść o wcieleniu Twoim,
w Betlejem narodziłeś się, Chryste,
i w żłóbku położyłeś się,
pośród dwóch zwierząt zjawiłeś się
dla zbawienia naszego.
Nakierowałeś jako Bóg
gwiazdą mędrców,
aby opiewali Cię,
aby kłaniali się Tobie, Panie.
Nakieruj nas według woli Twojej
przez modlitwy Tej, Która urodziła Cię,
zawsze będącej Bogurodzicą,
Przyjacielu Człowieka.
Błagaj Boga,
Którego urodziłaś, Dziewico,
aby zbawił dusze nasze,
Łaskawa.
Pieśń V. „Od nocy”.
Od nocy powstajemy,
opiewamy Cię,
Panie, Zbawicielu nasz,
Ty bowiem jesteś Bóg nasz,
i oprócz Ciebie innego Boga nie znamy.
Urodziłeś się teraz z Dziewicy
aby oczyścić grzech pramatki,
jako Miłujący Człowieka.
Jako Dziewicę także w narodzeniu
opiewamy Cię,
Bogurodzico,
Ty bowiem Boga Słowo
cieleśnie dla świata urodziłaś.
Od wielkiej ilości grzechów moich
wybaw mnie, Boże mój,
przez modlitwy Tej, Która urodziła Cię,
Zawsze Dziewicy, Miłujący Człowieka.
Pieśń VI. „Zawołałem”.
Ty sprowadziłeś mnie w serce morza,
i ujrzałem cuda Twoje.
Z łona Dziewicy zjawiłeś się,
Niewypowiedziany,
i zbawiłeś od zniszczenia życie nasze
jako Miłościwy.
Ty wybawiłeś nas od fałszu idoli,
Chryste Boże nasz,
i zbawiłeś Narodzeniem Twoim,
Miłujący Człowieka.
Tajemnie urodziłeś się w grocie,
ale niebo Ciebie wszystkim głosi,
gwiazdę jako usta pokazując, Zbawicielu,
i mędrców przyprowadza, aby przez wiarę pokłonili się Tobie,
zmiłuj się nad nami wraz z nimi.
Dziewica dzisiaj Nadprzyrodzonego rodzi,
i ziemia grotę dla Niedostępnego przynosi
pasterze z aniołami wychwalają
z naszego bowiem powodu rodzi się Małe Dziecię,
Przedwieczny Bóg.
Pieśń VII. „Błogosławiony jesteś”
Na początku niebiosa założyłeś
i Słowem Twoim ziemię umocniłeś.
Ty z Dziewicy, Chryste, narodziłeś się,
i od łona ojcowskiego nie odłączyłeś się,
błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
W żłóbku położyłeś się, Chryste, i w pieluszkach,
i mędrców gwiazdą pouczyłeś,
błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
Ty trzech młodzieńców w piecu rosą zrosiłeś,
w Narodzeniu Twoim Tę, Która urodziła Cię zachowałeś,
błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
Pieśń VIII. „Błogosławcie”.
Na górze świętej wysławionego,
i w krzewie ognia Mojżeszowi Dziewicę pokazującego,
Pana opiewajcie i wywyższajcie.
W łono Dziewicy wcielonego,
i od Niej z wysoka strasznie Słowem
starego Adama odnawiającego,
Pana opiewajcie i wywyższajcie.
Który w żłóbku i w pieluszkach położył się,
i mędrców z niebios pouczył,
aby przynieśli dary,
Pana opiewajcie i wywyższajcie.
Pieśń IX. „Wielbi”.
Który Światłość ze Światłości zrodził się,
i Słowo od Ojca zjawił się,
wielbi dusza moja Pana.
Który z Dziewicy cieleśnie urodził się,
aby oświecić i uradować całe stworzenie,
wielbi dusza moja Pana.
Przelewającego wody,
i Który w ciele dla nas się zjawił,
i dla aniołów nieosiągalnego,
wielbi dusza moja Pana.
Pasterze szum usłyszeli,
kiedy zaś Chrystusa ujrzeli,
Który zrodził się z Dziewicy,
jeden do drugiego mówili:
„Chwała na wysokości Bogu”.
Mędrcy ze wschodu
przyszli z darami,
i gwiazda chwały prowadziła ich,
aby przynieśli dary i powiedzieli:
„Wielbi dusza moja Pana”.
Z tego powodu aniołowie obłokiem okrywają,
i moce niebiańskie radują się,
błogosławiony Chrystus,
Który urodził się z Dziewicy,
wielbi dusza moja Pana.
Ze starogruzińskiego na rosyjski tłumaczył diakon Władimir Wasilik
za: pravoslavie.ru
fot. za: pravoslavie.ru
W te święte, chwalebne dni Bożego Narodzenia proponujemy tłumaczenie najstarszego kanonu Bożego Narodzenia, napisanego jeszcze wcześniej niż kanony świętych Kosmy Majumskiego i Jana Damasceńskiego, a także kanon świętego Andrzeja z Krety. Dotrwał on do naszych czasów w archaicznym zbiorze Iadgari, którego pierwsza redakcja odzwierciedla jerozolimskie nabożeństwa V – VIII wieków. Niestety, grecki oryginał nie zachował się, ale przetrwał jego starogruziński przekład, napisany nie później niż w 820 roku. W czym jest on dla nas interesujący?
Po pierwsze, częściowo rzuca on światło na historię formowania się kanonu. Nie ma jeszcze w nim numeracji pieśni (w tłumaczeniu jest ona dodana dla wygody czytelników). Dane są rubryki według początkowych słów pieśni biblijnych, na przykład „Śpiewajmy (Panu)”. Widzimy, że większość troparionów kanonu jest dosyć prosta i archaicznie lapidarna, na przykład:
Ty z Dziewicy, Chryste, narodziłeś się,
i od łona ojcowskiego nie odłączyłeś się,
błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
Z drugiej strony, w większości przypadków z troparionów już wydzielają się irmosy, na przykład irmos I pieśni:
Izraela z niewoli Ty wybawiłeś, Panie
prawicą Twoją potężną,
z tego powodu opiewamy Cię,
bowiem chwalebnie wysławiłeś się.
W większości przypadków znajdujemy tu teotokiony, co nie jest bardzo typowe dla pełnych i niepełnych kanonów Iadgari. Wśród nich są też znajome dla prawosławnego pobożnego czytelnika teotokiony, na przykład:
Jako Dziewica urodziłaś, Nieznająca Męża,
i jako Dziewica pozostałaś, Matko Niezaślubiona,
Bogurodzico Mario,
Chrystusa Boga naszego błagaj
o zbawienie nasze.
Ten troparion śpiewamy na małym oświęceniu wody. To ważne świadectwo: okazuje się, że funkcjonował on już w VIII wieku, jeśli nie wcześniej. Kanon daje świadectwo i o innych znanych nam tekstach liturgicznych, na przykład jako teotokion VI pieśni występuje… kontakion Romana Melodosa „Dziewica dzisiaj Nadprzyrodzonego rodzi”, a poprzedza go troparion proroctwa na wigilię Bożego Narodzenia „Tajemnie urodziłeś się w grocie”.
Jednak najciekawsza jest teologia tego kanonu. Odpowiada ona epoce V Soboru Powszechnego, ponieważ w nim uroczyście głosi się, że Jeden i Ten sam przed wiekami rodzi się z Ojca, i w końcu czasów wciela się z Dziewicy Marii:
Ujrzyjcie, ujrzyjcie
Ja jestem bowiem Bóg wasz
przed wiekami Zrodzony
z Ojca bez matki,
i w ostateczne dni z Dziewicy
bez ojca Wcielony.
(II pieśń, I troparion)
Przywołajmy jeszcze przykład:
Tyś z Dziewicy, Chryste, narodziłeś się
i od łona ojcowskiego nie odłączyłeś się,
Błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
Nieznany autor kanonu znajduje silne i wzruszające słowa dla wyłożenia prawosławnej soteriologii – teologii zbawienia.
Po pierwsze, Chrystus wybawia nas od zniszczenia i śmierci i odnawia wyniszczonego praojca Adama:
W łono Dziewicy wcielonego,
i od Niej z wysoka strasznie Słowem
starego Adama odnawiającego,
Pana opiewajcie i wywyższajcie.
(VIII pieśń, I troparion)
Po drugie, kładąc się do bydlęcego żłóbka, On jakby wybawia nas ze starego bydlęcego stanu i niewiedzy, i odnawia upadłego Adama:
Narodziłeś się dzisiaj z Dziewicy,
przebywałeś w ciele,
Bóg nieopisany,
w żłóbku bydlęcym byłeś położony,
i odnowiłeś naturę ludzką, Chryste.
(III pieśń, I troparion)
Po trzecie, On gładzi grzech praojca Adama i pramatki Ewy.
Po czwarte – wybawia nas z fałszu idolatrii.
To daleko nie wszystkie znaczenia, które można wydobyć z tego szczególnego dawnego zabytku palestyńskiej hymnografii. (…)
Kanon bożonarodzeniowy z Iadgari
Pieśń I. „Śpiewajmy”.
Izraela z niewoli Ty wybawiłeś, Panie,,
prawicą Twoją potężną,
z tego powodu opiewamy Cię,
chwalebnie bowiem wysławiłeś się.
Z niewoli wroga świat zbawiłeś,
z Dziewicy dzisiaj narodziłeś się, Niemający Początku,
chwalebnie bowiem wysławiłeś się.
Bez nasienia z Dziewicy dzisiaj Rodzącemu się,
Przedwiecznemu Bogu śpiewajmy,
chwalebnie bowiem się wysławił.
Z Boga Ojca przed wiekami Zrodzonemu
i z Dziewicy Wcielonemu bez nasienia,
Chrystusowi śpiewajmy,
chwalebnie bowiem On się wysławił.
Zawsze Bogurodzico,
błagaj Zrodzone z Ciebie
niewypowiedziane Słowo,
Wcielonego Boga,
aby zbawił dusze nasze
od wszelkiego utrapienia, błagamy.
Pieśń II. „Zważ”.
Ujrzyjcie, ujrzyjcie
bowiem Ja jestem Bóg wasz
przed wiekami Zrodzony
z Ojca bez matki,
i w ostateczne dni z Dziewicy
bez ojca Wcielony
i Który zbawił od przekleństwa
praojca Adama
jestem bowiem miłościwy.
Ujrzyjcie, ujrzyjcie,
bowiem Ja jestem bowiem Bóg wasz,
Który na ziemi z Dziewicy się zjawił,
i Który mędrców gwiazdą
przyprowadził do groty,
i wypełniło się przepowiedziane misterium.
Chwała Tobie, chwała Tobie,
miłujący człowieka, Boże nasz,
Który łaskawie zechciałeś w pieczarze narodzić się
i w żłóbku pieluszkami okryć się,
Wszystko Czyniący,
i Który zbawił od przekleństwa
praojca Adama,
jesteś bowiem miłościwy.
Pieśń III. „Umocnij się”.
Nie ma świętego
jak Pan
i nie ma sprawiedliwego
jak Ty, Boże mój,
Którego opiewa całe stworzenie,
nie ma bowiem świętego, jak Ty, Panie.
Narodziłeś się dzisiaj z Dziewicy,
przebywałeś w ciele,
Bóg nieopisany,
w żłóbku bydlęcym byłeś położony,
i odnowiłeś naturę ludzką, Chryste.
Pasterze nie mający sił
dla słowa ludzkiego,
stojący na polu,
z aniołami wykrzykiwali i głosili:
Chwała na wysokości Bogu,
zrodził się On bowiem teraz z Dziewicy
dla zbawienia dusz naszych.
Mędrców kierowałeś gwiazdą, Czyniący Wszystko,
i darami zasłużyli się Tobie oni,
i odwrócili się oni od fałszu
idolatrii,
i umocnieni wiarą,
opiewali Twoją Boskość.
Jako Dziewica urodziłaś,
i jako Dziewica pozostałaś,
Bogurodzico Mario,
Chrystusa Boga naszego błagaj
o zbawienie nasze.
Pieśń IV. „Panie, usłyszałem wieść o Tobie”.
Usłyszałem wieść o wcieleniu Twoim,
w Betlejem narodziłeś się, Chryste,
i w żłóbku położyłeś się,
pośród dwóch zwierząt zjawiłeś się
dla zbawienia naszego.
Nakierowałeś jako Bóg
gwiazdą mędrców,
aby opiewali Cię,
aby kłaniali się Tobie, Panie.
Nakieruj nas według woli Twojej
przez modlitwy Tej, Która urodziła Cię,
zawsze będącej Bogurodzicą,
Przyjacielu Człowieka.
Błagaj Boga,
Którego urodziłaś, Dziewico,
aby zbawił dusze nasze,
Łaskawa.
Pieśń V. „Od nocy”.
Od nocy powstajemy,
opiewamy Cię,
Panie, Zbawicielu nasz,
Ty bowiem jesteś Bóg nasz,
i oprócz Ciebie innego Boga nie znamy.
Urodziłeś się teraz z Dziewicy
aby oczyścić grzech pramatki,
jako Miłujący Człowieka.
Jako Dziewicę także w narodzeniu
opiewamy Cię,
Bogurodzico,
Ty bowiem Boga Słowo
cieleśnie dla świata urodziłaś.
Od wielkiej ilości grzechów moich
wybaw mnie, Boże mój,
przez modlitwy Tej, Która urodziła Cię,
Zawsze Dziewicy, Miłujący Człowieka.
Pieśń VI. „Zawołałem”.
Ty sprowadziłeś mnie w serce morza,
i ujrzałem cuda Twoje.
Z łona Dziewicy zjawiłeś się,
Niewypowiedziany,
i zbawiłeś od zniszczenia życie nasze
jako Miłościwy.
Ty wybawiłeś nas od fałszu idoli,
Chryste Boże nasz,
i zbawiłeś Narodzeniem Twoim,
Miłujący Człowieka.
Tajemnie urodziłeś się w grocie,
ale niebo Ciebie wszystkim głosi,
gwiazdę jako usta pokazując, Zbawicielu,
i mędrców przyprowadza, aby przez wiarę pokłonili się Tobie,
zmiłuj się nad nami wraz z nimi.
Dziewica dzisiaj Nadprzyrodzonego rodzi,
i ziemia grotę dla Niedostępnego przynosi
pasterze z aniołami wychwalają
z naszego bowiem powodu rodzi się Małe Dziecię,
Przedwieczny Bóg.
Pieśń VII. „Błogosławiony jesteś”
Na początku niebiosa założyłeś
i Słowem Twoim ziemię umocniłeś.
Ty z Dziewicy, Chryste, narodziłeś się,
i od łona ojcowskiego nie odłączyłeś się,
błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
W żłóbku położyłeś się, Chryste, i w pieluszkach,
i mędrców gwiazdą pouczyłeś,
błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
Ty trzech młodzieńców w piecu rosą zrosiłeś,
w Narodzeniu Twoim Tę, Która urodziła Cię zachowałeś,
błogosławiony jesteś, Panie, Boże ojców naszych.
Pieśń VIII. „Błogosławcie”.
Na górze świętej wysławionego,
i w krzewie ognia Mojżeszowi Dziewicę pokazującego,
Pana opiewajcie i wywyższajcie.
W łono Dziewicy wcielonego,
i od Niej z wysoka strasznie Słowem
starego Adama odnawiającego,
Pana opiewajcie i wywyższajcie.
Który w żłóbku i w pieluszkach położył się,
i mędrców z niebios pouczył,
aby przynieśli dary,
Pana opiewajcie i wywyższajcie.
Pieśń IX. „Wielbi”.
Który Światłość ze Światłości zrodził się,
i Słowo od Ojca zjawił się,
wielbi dusza moja Pana.
Który z Dziewicy cieleśnie urodził się,
aby oświecić i uradować całe stworzenie,
wielbi dusza moja Pana.
Przelewającego wody,
i Który w ciele dla nas się zjawił,
i dla aniołów nieosiągalnego,
wielbi dusza moja Pana.
Pasterze szum usłyszeli,
kiedy zaś Chrystusa ujrzeli,
Który zrodził się z Dziewicy,
jeden do drugiego mówili:
„Chwała na wysokości Bogu”.
Mędrcy ze wschodu
przyszli z darami,
i gwiazda chwały prowadziła ich,
aby przynieśli dary i powiedzieli:
„Wielbi dusza moja Pana”.
Z tego powodu aniołowie obłokiem okrywają,
i moce niebiańskie radują się,
błogosławiony Chrystus,
Który urodził się z Dziewicy,
wielbi dusza moja Pana.
Ze starogruzińskiego na rosyjski tłumaczył diakon Władimir Wasilik
za: pravoslavie.ru
fot. za: pravoslavie.ru