Zostań przyjacielem cerkiew.pl
„O przesławny cud! Źródło życia spoczęło w grobie” – o hymnografii Zaśnięcia Bogurodzicy
hieromnich Paweł (Karczewski), 27 sierpnia 2018
Zachęcamy do przeczytania archiwalnego artykułu z cyklu poświęconego hymnografii prawosławnych nabożeństw. W niniejszym tekście zostały przeanalizowane fragmenty tekstów liturgicznych wypadającego jutro (28 sierpnia) według kalendarza juliańskiego święta Zaśnięcia Bogurodzicy.
Hymnografia święta opiewa Matkę Bożą. Opisuje bezpośrednio wydarzenia związane z końcem jej ziemskiego życia, pogrzebem i otworzeniem pustego grobu, a także wychwala Bogurodzicę, jako wierną orędowniczkę wszystkich ludzi. Tematy przeplatają się często nawet w obrębie jednego hymnu. Doskonałe wprowadzenie do tekstów liturgicznych święta stanowi pierwsza ze sticher wieczerni – O diwnoje czudo! Istocznik żyzni wo hrobie połahajetsia, i lestwica k niebiesi hrob bywajet. Wiesielisia Hiefsimanije, Bohorodiczen swiatyj domie („O przesławny cud! Źródło życia spoczęło w grobie i grób staje się drabiną do nieba. Wesel się, Getsemani, święty domu Bogurodzicy”). Ta, która narodziła Zbawiciela, dzisiaj leży w grobie. Grób ten staje się drabiną, dzięki której człowiek – „służebnica Pańska” (Łk 1,38), na którą zstąpił Duch Święty – wchodzi do niebios. Sama Bogurodzica jest w hymnografii także nazywana „drabiną”. Jedno z pozdrowień w akatyście ku Jej czci brzmi: „Raduj się, drabino niebiańska, po której zstąpił Bóg”. Podmiot liryczny dokonuje również animizacji. Wzywa Getsemani – miejsce, w którym pochowana została Bogurodzica – do radości. Nastrój radości będzie występował niemal we wszystkich świątecznych utworach. Zaśnięcie Matki Bożej jest bowiem wydarzeniem radosnym – odtąd Bogurodzica staje się uczestniczką życia wiecznego i realną orędowniczką za każdego wierzącego chrześcijanina.
Radość następująca w wyniku przejścia Bogurodzicy z życia ziemskiego do wiecznego staje się udziałem również mocy niebiańskich. Traktuje o tym trzecia ze sticher na „Panie, wołam do Ciebie”. Słyszymy w niej – Twoje sławiat Uspienije Własti i Prestoli, Naczała i Hospodstwa, Siły i Chieruwimy i strasznii Sierafimi, radujutsia ziemnorodnii, o Bożestwienniej Twojej sławie krasiaszczesia. Pripadajut carije so Archanhieły i Anhieły („Sławią Twoje Zaśnięcie Władze i Trony, Księstwa i Panowania, Moce i Cherubini, i straszni Serafini, radują się zrodzeni z ziemi, upiększeni Boską Twoją chwałą. Przypadają królowie z Archaniołami i Aniołami”). Zaśnięcie Bogurodzicy wychwala świat niewidzialny i widzialny – wszystkie zastępy anielskie i wszyscy zrodzeni na ziemi.
Poetyckiego opisu tajemnicy pogrzebu Matki Bożej dostarcza nam ostatnia ze sticher na „Panie, wołam”. Hymn śpiewany jest według melodii pierwszego tonu, choć w tradycji kijowskiej poszczególne jego wersy wykonuje się według różnych tonów. W utworze słyszymy – Bohonaczalnym manowienijem, otwsiudu Bohonosnii apostoli, obłaki wysoce wzimajemi, doszedsze preczistaho i żywonaczalnaho Twojeho tieła, lubiezno łobyzachu. Prewysznija że niebiesnyja siły, s swoim Władykoju priszedsze, bohoprijatnoje i preczistoje tieło predsyłajuszcze („Apostołowie na polecenie Najwyższego podniesieni na obłoki, zewsząd przybywają, aby stanąć przy Twoim najczystszym i życiodajnym ciele, i z miłością Ciebie ucałować. Moce najwyższe przychodzą z nieba ze swoim Panem, aby odprowadzić Twoje najczystsze ciało, które przyjęło Boga”). W pogrzebie Marii uczestniczą apostołowie, którzy w cudowny sposób przybyli do Getsemani, aniołowie i sam Chrystus.
W dalszej części utworu czytamy – użasom odierżimi, prekrasno że predydiachu i niewidimo wopijachu prewysznim czinonaczalijem: sie Wsiecarica Bohootrokowica priidie. Wozmitie wrata i Siju premirno podymitie, Prisnosuszczaho Matier Swieta. Toja bo radi wsierodnoje czełowiekom spasienije byst’: na Niu że wzirati nie możem, i Toj dostojnuju czest’ wozdati niemoszczno, Toja bo preizraszcznoje prechodit wsiak um („Idą pełni bojaźni, pięknie je poprzedzając i wołając do wodzów zastępów niebieskich: Oto przychodzi wybrana Królowa Dziewica, podnieście się bramy, i przyjmijcie Ją, Matkę wiecznej Światłości. Dzięki Niej stało się ludziom zbawienie, przeto lękamy się na Nią spojrzeć i nie możemy oddać Jej godnej czci, bowiem przewyższa Ona wszelkie nasze rozumienie”). Aniołowie informują niebiańskich arcystrategów, że do niebios procesyjnie wnoszona jest Bogurodzica. Wzywają także, by podniosły się bramy niebios. To nawiązanie do słów psalmu „Bramy, podnieście swe szczyty i unieście się” (Ps 23,7). Bramy powinny zostać nie tylko otworzone, ale w ogóle zdjęte, gdyż są zbyt wąskie wobec potęgi Matki Bożej.
Jednym z najbardziej treściwych utworów jest powszechnie znany główny hymn ku czci Zaśnięcia – troparion. Jego słowa brzmią następująco: W Rożdiestwie diewstwo sochraniła jesi, wo uspienii mira nie ostawiła jesi, Bohorodice, prestawiłasia jesi k Żiwotu, Mati suszczi Żiwota, i molitwami Twoimi izbawlajeszi ot smierti duszy nasza („W narodzeniu dziewictwo zachowałaś, w zaśnięciu świata nie porzuciłaś, Bogurodzico. Odeszłaś bowiem do Życia, Matką będąc Życia, i Twymi modłami wybawiasz od śmierci dusze nasze”). Hymn nawiązuje do roli Bogurodzicy jako Matki Chrystusa. W Liturgii nazywa się Ją często „Zawsze Dziewicą” (cs. Prisnodiewa). W troparionie Zaśnięcia spotykamy również ten sam motyw – czytamy, że po narodzeniu Syna Matka Boża pozostała dziewicą. Będąc Matką Życia (Chrystusa) nie mogła przejść z życia do śmierci – z życia ziemskiego przeszła do życia wiecznego, prawdziwego. Będąc uczestniczką radości Królestwa Niebieskiego jest naszą nieustanną orędowniczką – nie pozostawiła nas, lecz wybawia nas swoimi modlitwami od śmierci duchowej.
Tematyczną kontynuację troparionu stanowi kontakion – krótki hymn czytany po szóstej pieśni kanonu na świątecznej jutrzni – autorstwa św. Kosmy z Majumy (VIII w.). Czytamy w nim – W molitwach nieusypajuszczuju Bohorodicu i w predstatielstwach nieprełożnoje upowanije hrob i umierszczwlenije nie udierżasta, jakoże bo Żiwota Matier, k Żiwotu prestawi, wo utrobu wsieliwyjsia prisnodiewstwiennuju („Nieustającą w modlitwach Bogurodzicę i w orędownictwie stałą nadzieję grób i śmierć nie zatrzymają, bowiem Matka Życia przechodzi do Życia, do Boga, który wcielił się w Jej dziewicze łono”). Słowa „grób i śmierć nie zatrzymają” wyraźnie nawiązują do troparionu, według którego Bogurodzica po zaśnięciu nie opuściła świata. Kontakion można podzielić na dwie części – tezę i wyjaśnienie. Treść okalają dwie rozbudowane peryfrazy – Bogurodzicy i Chrystusa. Bogurodzica jest określana jako „nieustająca w modlitwach i w orędownictwie stała nadzieja”, Chrystus zaś jako „Ten, który wcielił się w zawsze dziewicze łono”. Sens hymnu jest następujący: „Bogurodzicy (a co za tym idzie jej dobroczynnego wpływu na ludzkość) grób i śmierć nie zatrzymają, bowiem Chrystus przeprowadził Matkę Życia do Życia”.
Interesujący pod względem teologicznym jest jeden z troparionów świątecznego kanonu autorstwa św. Jana z Damaszku (VIII wiek). Brzmi on następująco – Aszcze i niepostiżnyj Sieja płod, Imże niebiesa bysza, pohrebienije prijat woleju, jako miertw: kako pohrebienija otwierżetsia nieiskusobraczno rożdszaja? („Jeżeli Jej niedościgniony owoc, przez który stały się niebiosa, przyjął dobrowolnie pogrzeb i jako martwy spoczął w grobie, jakże uniknie pogrzebu Ta, która w dziewictwie porodziła?”). Autor zdaje się wdawać w polemikę z nauczającymi jakoby Matka Boża została wzięta żywa do nieba, a co za tym idzie nie doświadczyła naturalnej ludzkiej śmierci i nie została pochowana w grobie. Używa przy tym prostego argumentu – skoro Jej Syn, który stworzył niebiosa został pogrzebany, to dlaczego Ona miałaby uniknąć pogrzebu?
Matka Boża jest postacią niezwykłą w historii ludzkości i z pewnością postacią o olbrzymim znaczeniu w boskim planie zbawienia człowieka. Żadnego z cudów, które się nad nią dokonały człowiek nie jest w stanie zrozumieć swoim umysłem. W Bogurodzicy bowiem, jak głosi hirmos dziewiątej pieśni świątecznego kanonu, zwyciężony zostaje porządek natury – „Zwyciężone są w Tobie prawa natury, Dziewico czysta”. Zaśnięcie Matki Bożej dokonało się już po najważniejszych wydarzeniach związanych z planem zbawienia ludzkości. Nie pretenduje do zajęcia miejsca obok Wcielenia, Narodzin Chrystusa, Jego śmierci, Zmartwychwstania i Zesłania Świętego Ducha na Apostołów. Jest jednak ukoronowaniem życia Dziewicy Marii – końcem jej życia ziemskiego i początkiem Jej życia duchowego, wiecznego, w którym jawi się Ona dla nas jako orędowniczka, wspomożycielka i opiekunka.
Tłumaczenie tekstów liturgicznych na podstawie:
liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/festum-38-zasniecie.pdf [ks. Henryk Paprocki].
Tekst nabożeństwa w języku cerkiewnosłowiańskim
Tekst nabożeństwa w języku polskim
Hymnografia święta opiewa Matkę Bożą. Opisuje bezpośrednio wydarzenia związane z końcem jej ziemskiego życia, pogrzebem i otworzeniem pustego grobu, a także wychwala Bogurodzicę, jako wierną orędowniczkę wszystkich ludzi. Tematy przeplatają się często nawet w obrębie jednego hymnu. Doskonałe wprowadzenie do tekstów liturgicznych święta stanowi pierwsza ze sticher wieczerni – O diwnoje czudo! Istocznik żyzni wo hrobie połahajetsia, i lestwica k niebiesi hrob bywajet. Wiesielisia Hiefsimanije, Bohorodiczen swiatyj domie („O przesławny cud! Źródło życia spoczęło w grobie i grób staje się drabiną do nieba. Wesel się, Getsemani, święty domu Bogurodzicy”). Ta, która narodziła Zbawiciela, dzisiaj leży w grobie. Grób ten staje się drabiną, dzięki której człowiek – „służebnica Pańska” (Łk 1,38), na którą zstąpił Duch Święty – wchodzi do niebios. Sama Bogurodzica jest w hymnografii także nazywana „drabiną”. Jedno z pozdrowień w akatyście ku Jej czci brzmi: „Raduj się, drabino niebiańska, po której zstąpił Bóg”. Podmiot liryczny dokonuje również animizacji. Wzywa Getsemani – miejsce, w którym pochowana została Bogurodzica – do radości. Nastrój radości będzie występował niemal we wszystkich świątecznych utworach. Zaśnięcie Matki Bożej jest bowiem wydarzeniem radosnym – odtąd Bogurodzica staje się uczestniczką życia wiecznego i realną orędowniczką za każdego wierzącego chrześcijanina.
Radość następująca w wyniku przejścia Bogurodzicy z życia ziemskiego do wiecznego staje się udziałem również mocy niebiańskich. Traktuje o tym trzecia ze sticher na „Panie, wołam do Ciebie”. Słyszymy w niej – Twoje sławiat Uspienije Własti i Prestoli, Naczała i Hospodstwa, Siły i Chieruwimy i strasznii Sierafimi, radujutsia ziemnorodnii, o Bożestwienniej Twojej sławie krasiaszczesia. Pripadajut carije so Archanhieły i Anhieły („Sławią Twoje Zaśnięcie Władze i Trony, Księstwa i Panowania, Moce i Cherubini, i straszni Serafini, radują się zrodzeni z ziemi, upiększeni Boską Twoją chwałą. Przypadają królowie z Archaniołami i Aniołami”). Zaśnięcie Bogurodzicy wychwala świat niewidzialny i widzialny – wszystkie zastępy anielskie i wszyscy zrodzeni na ziemi.
Poetyckiego opisu tajemnicy pogrzebu Matki Bożej dostarcza nam ostatnia ze sticher na „Panie, wołam”. Hymn śpiewany jest według melodii pierwszego tonu, choć w tradycji kijowskiej poszczególne jego wersy wykonuje się według różnych tonów. W utworze słyszymy – Bohonaczalnym manowienijem, otwsiudu Bohonosnii apostoli, obłaki wysoce wzimajemi, doszedsze preczistaho i żywonaczalnaho Twojeho tieła, lubiezno łobyzachu. Prewysznija że niebiesnyja siły, s swoim Władykoju priszedsze, bohoprijatnoje i preczistoje tieło predsyłajuszcze („Apostołowie na polecenie Najwyższego podniesieni na obłoki, zewsząd przybywają, aby stanąć przy Twoim najczystszym i życiodajnym ciele, i z miłością Ciebie ucałować. Moce najwyższe przychodzą z nieba ze swoim Panem, aby odprowadzić Twoje najczystsze ciało, które przyjęło Boga”). W pogrzebie Marii uczestniczą apostołowie, którzy w cudowny sposób przybyli do Getsemani, aniołowie i sam Chrystus.
W dalszej części utworu czytamy – użasom odierżimi, prekrasno że predydiachu i niewidimo wopijachu prewysznim czinonaczalijem: sie Wsiecarica Bohootrokowica priidie. Wozmitie wrata i Siju premirno podymitie, Prisnosuszczaho Matier Swieta. Toja bo radi wsierodnoje czełowiekom spasienije byst’: na Niu że wzirati nie możem, i Toj dostojnuju czest’ wozdati niemoszczno, Toja bo preizraszcznoje prechodit wsiak um („Idą pełni bojaźni, pięknie je poprzedzając i wołając do wodzów zastępów niebieskich: Oto przychodzi wybrana Królowa Dziewica, podnieście się bramy, i przyjmijcie Ją, Matkę wiecznej Światłości. Dzięki Niej stało się ludziom zbawienie, przeto lękamy się na Nią spojrzeć i nie możemy oddać Jej godnej czci, bowiem przewyższa Ona wszelkie nasze rozumienie”). Aniołowie informują niebiańskich arcystrategów, że do niebios procesyjnie wnoszona jest Bogurodzica. Wzywają także, by podniosły się bramy niebios. To nawiązanie do słów psalmu „Bramy, podnieście swe szczyty i unieście się” (Ps 23,7). Bramy powinny zostać nie tylko otworzone, ale w ogóle zdjęte, gdyż są zbyt wąskie wobec potęgi Matki Bożej.
Jednym z najbardziej treściwych utworów jest powszechnie znany główny hymn ku czci Zaśnięcia – troparion. Jego słowa brzmią następująco: W Rożdiestwie diewstwo sochraniła jesi, wo uspienii mira nie ostawiła jesi, Bohorodice, prestawiłasia jesi k Żiwotu, Mati suszczi Żiwota, i molitwami Twoimi izbawlajeszi ot smierti duszy nasza („W narodzeniu dziewictwo zachowałaś, w zaśnięciu świata nie porzuciłaś, Bogurodzico. Odeszłaś bowiem do Życia, Matką będąc Życia, i Twymi modłami wybawiasz od śmierci dusze nasze”). Hymn nawiązuje do roli Bogurodzicy jako Matki Chrystusa. W Liturgii nazywa się Ją często „Zawsze Dziewicą” (cs. Prisnodiewa). W troparionie Zaśnięcia spotykamy również ten sam motyw – czytamy, że po narodzeniu Syna Matka Boża pozostała dziewicą. Będąc Matką Życia (Chrystusa) nie mogła przejść z życia do śmierci – z życia ziemskiego przeszła do życia wiecznego, prawdziwego. Będąc uczestniczką radości Królestwa Niebieskiego jest naszą nieustanną orędowniczką – nie pozostawiła nas, lecz wybawia nas swoimi modlitwami od śmierci duchowej.
Tematyczną kontynuację troparionu stanowi kontakion – krótki hymn czytany po szóstej pieśni kanonu na świątecznej jutrzni – autorstwa św. Kosmy z Majumy (VIII w.). Czytamy w nim – W molitwach nieusypajuszczuju Bohorodicu i w predstatielstwach nieprełożnoje upowanije hrob i umierszczwlenije nie udierżasta, jakoże bo Żiwota Matier, k Żiwotu prestawi, wo utrobu wsieliwyjsia prisnodiewstwiennuju („Nieustającą w modlitwach Bogurodzicę i w orędownictwie stałą nadzieję grób i śmierć nie zatrzymają, bowiem Matka Życia przechodzi do Życia, do Boga, który wcielił się w Jej dziewicze łono”). Słowa „grób i śmierć nie zatrzymają” wyraźnie nawiązują do troparionu, według którego Bogurodzica po zaśnięciu nie opuściła świata. Kontakion można podzielić na dwie części – tezę i wyjaśnienie. Treść okalają dwie rozbudowane peryfrazy – Bogurodzicy i Chrystusa. Bogurodzica jest określana jako „nieustająca w modlitwach i w orędownictwie stała nadzieja”, Chrystus zaś jako „Ten, który wcielił się w zawsze dziewicze łono”. Sens hymnu jest następujący: „Bogurodzicy (a co za tym idzie jej dobroczynnego wpływu na ludzkość) grób i śmierć nie zatrzymają, bowiem Chrystus przeprowadził Matkę Życia do Życia”.
Interesujący pod względem teologicznym jest jeden z troparionów świątecznego kanonu autorstwa św. Jana z Damaszku (VIII wiek). Brzmi on następująco – Aszcze i niepostiżnyj Sieja płod, Imże niebiesa bysza, pohrebienije prijat woleju, jako miertw: kako pohrebienija otwierżetsia nieiskusobraczno rożdszaja? („Jeżeli Jej niedościgniony owoc, przez który stały się niebiosa, przyjął dobrowolnie pogrzeb i jako martwy spoczął w grobie, jakże uniknie pogrzebu Ta, która w dziewictwie porodziła?”). Autor zdaje się wdawać w polemikę z nauczającymi jakoby Matka Boża została wzięta żywa do nieba, a co za tym idzie nie doświadczyła naturalnej ludzkiej śmierci i nie została pochowana w grobie. Używa przy tym prostego argumentu – skoro Jej Syn, który stworzył niebiosa został pogrzebany, to dlaczego Ona miałaby uniknąć pogrzebu?
Matka Boża jest postacią niezwykłą w historii ludzkości i z pewnością postacią o olbrzymim znaczeniu w boskim planie zbawienia człowieka. Żadnego z cudów, które się nad nią dokonały człowiek nie jest w stanie zrozumieć swoim umysłem. W Bogurodzicy bowiem, jak głosi hirmos dziewiątej pieśni świątecznego kanonu, zwyciężony zostaje porządek natury – „Zwyciężone są w Tobie prawa natury, Dziewico czysta”. Zaśnięcie Matki Bożej dokonało się już po najważniejszych wydarzeniach związanych z planem zbawienia ludzkości. Nie pretenduje do zajęcia miejsca obok Wcielenia, Narodzin Chrystusa, Jego śmierci, Zmartwychwstania i Zesłania Świętego Ducha na Apostołów. Jest jednak ukoronowaniem życia Dziewicy Marii – końcem jej życia ziemskiego i początkiem Jej życia duchowego, wiecznego, w którym jawi się Ona dla nas jako orędowniczka, wspomożycielka i opiekunka.
Tłumaczenie tekstów liturgicznych na podstawie:
liturgia.cerkiew.pl/pages/File/docs/festum-38-zasniecie.pdf [ks. Henryk Paprocki].
Tekst nabożeństwa w języku cerkiewnosłowiańskim
Tekst nabożeństwa w języku polskim