Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Symbolika kolorów w malarstwie ikonowym
o. Paweł Stefanowski, 02 października 2017
"Ikona to wypisane kolorami Imię Boże."
o. Paweł Floreński
W procesie powstawania ikony bierze udział nie tylko osoba ikonopisca (ikonografa), ale cały świat, który przez jego dłonie i posługę głosi chwałę Życiodajnej Trójcy - źródła i zasady wszelkich bytów.
Kanoniczna ikona wykorzystuje jedynie naturalne składniki, przemieniając je w hymn uwielbienia Boskiego Piękna. Jedynie to Piękno oczyszczone przez modlitwę, post i łzy jest w stanie „tworzyć komunię” według określenia świętego Dionizego Areopagity.
Struktura malarska oparta na technice tempery jajecznej bazuje na naturalnych pigmentach pochodzenia mineralnego i roślinnego. Barwy używane przez ikonopisca przy pisaniu ikony nigdy nie są użyte przypadkowo.
Każdy kolor nosi w sobie ukryte, symboliczne znaczenie, a poznanie tego języka barw umożliwia pełniejsze odczytanie prawdy objawionej w ikonie.
Kolorem ponad kolorami, symbolem Boskiej, niedostępnej światłości jest złoto. Dzięki niemu ikona sprawia wrażenie rozświetlonej blaskiem Taboru. Postaci świętych ukazanych na złotym tle objawiają nam prawdę o swoim zanurzeniu w Bogu, o przebóstwienia, które się w nich dokonało. Długo sztuka ikony poszukiwała właściwego sposobu na wyrażenie tej prawdy. Święci Ojcowie stwierdzili jednoznacznie, że migotliwa barwa złota stawiać będzie kontemplującego ikonę w obecności Boga, który „jest światłością i nie ma w Nim żadnej ciemności” (por 1J 1,5). Nie znajdujemy koloru, który byłby w stanie wyrazić blask słońca, tym bardziej zaś zdać się musimy na pewną umowność jeśli chodzi o niepojęte Światło. Tym właśnie symbolicznym ujęciem będzie zastosowanie złota. Teoforyczne postaci świętych promieniują Bogiem, stąd wokół ich oblicz pojawiają się złocone nimby, które obok omawianej już symbolicznej wartości koloru głoszą prawdę o doskonałości Boga poprzez wykorzystanie okręgu uważanego za najdoskonalszą z form. Złoto pojawia się również na szatach, Ewangelii, przedmiotach, krajobrazie przypominając, że wszystko co zanurzone jest w Bogu opromienione zostaje Boskimi energiami. Takie przesłanie tkwi w używanym przez ikonopisów asyście.
Kolor w sztuce ikony nie tyle przedstawia ile wyraża najgłębsze prawdy. Nie jest przedmiotem troski sztuki ikony ukazywanie świata takim jakim on jest w rzeczywistości. Swoisty profetyzm ikony objawia modlącemu się przed nią „nowe Niebo i Ziemię nową” (por Ap.21,1) , a do opisu tej nowej, oczekiwanej rzeczywistości wykorzystuje symbolikę barw.
Kolorem bardzo bliskim znaczeniowo złotu jest biel. W całym Piśmie Świętym kolor biały jawi się jako kolor szat aniołów, proroków, apostołów, starców Apokalipsy, czasem również samego Chrystusa. Przyoblec się w białe szaty w okresie wczesnego Kościoła równoznaczne było z przyobleczeniem się w Chrystusa w misterium chrzcielnym. Po dziś dzień biała szata nakładana nowoochrzczonym jest symbolem naszego zanurzenia w Jezusie Chrystusie, pójścia za Barankiem Bożym dokądkolwiek się udaje (por. Ap 14, 4). Według świętego Dionizego Areopagity biel jest także kolorem aniołów, zgodnie zresztą ze świadectwem Ewangelii wg św. Jana (por J 20,12) choć w wyobrażeniach aniołów w malarstwie ikonowym występuje niezwykle rzadko (wyjątek stanowią ikony: Mirofor przy pustym grobie i Wniebowstąpienia, gdzie kolorystyka szat anielskich wierna jest opisom biblijnym oraz ikona Hexameron- il.1). Białe dwiżki (bliki światła na twarzach świętych) są wreszcie symbolem wewnętrznego rozświetlenia, opromienienia Bogiem.
W traktatach malarskich doby średniowiecza zamiennym kolorem dla złota może być również żółty. Niezwykle często barwa ta pojawia się jako ekwiwalent złota w malarstwie ściennym zarówno na nimbach świętych oraz jako asyst, zastosowana może być w tłach ikon. Symboliczne znaczenie tego koloru jest równoważne z barwą złotą. W sztuce średniowiecznego zachodu kolor ten szybko stał się kolorem wrogości, przewrotności i używany był powszechnie jako kolor właściwy szatom Judasza Iskarioty.
Od niepamiętnych czasów i najdawniejszych kultur czerwień była kolorem przywodzącym na myśl ogień, żywotne siły, moc. Jest również symbolem piękna i dobra, a wreszcie Ducha Świętego, męczeństwa i miłości. Czerwień może stanowić tło w ikonach świętego proroka Eliasza (il.2) gdzie oznacza żarliwość, płomienną służbę proroka wobec Boga (por 1 Krl 19,10) oraz ogarnięcie Duchem Świętym. Barwę tę spotykamy również jako kolor szat świętej równej apostołom Marii Magdaleny, gdzie rozumienie jej może być dwojakie: negatywne ( kolor lubieżności, zmysłowości- symbol dawnego życia świętej) lub pozytywne ( ogarnięcie miłością Chrystusa, przyobleczenie się w nią). Jest wreszcie czerwień kolorem Serafinów, chóru anielskiego przepełnionego miłością i uwielbieniem Boga.
Jednym z odcieni czerwieni jest purpura, która w malarstwie ikonowym posiada swoiste znaczenie, jako koloru symbolizującego władzę, dostojeństwo czasem także bóstwo.
Purpurowe są szaty Bogurodzicy „czcigodniejszej od cherubinów i chwalebniejszej (…) od serafinów” według o. Grigorija Kruga ukazujemy Maryję w szatach tej barwy, gdyż „ z purpury własnej krwi utkała Bogu ciało”.
Jest to również kolor spodnich szat Chrystusa podkreślający Jego królewskość i władzę nad całym światem (ikony Pantokratora).
Błękit i wszelkie odcienie niebieskiego, aż po granat są w sztuce ikony symbolem Nieba, życia niebiańskiego oraz – zwłaszcza w mandorlach (okrągłych lub migdałowych tarczach otaczających postać Chrystusa na ikonach Przemienienia oraz Zstąpienia do otchłani) symbolem niepojętego ludzkim rozumem i niepoznawalnego Bóstwa- Mroczną Światłością, której doznał Mojżesz oraz wielu mistyków.
Odcienie błękitu mogą również symbolizować stan wyciszenia, kontemplacji, hezychii (stąd często szaty mnisze ukazywane są w tym kolorze). Barwa ta również może wystąpić jako tło ikony.
zAż po dziś dzień kolor zielony uchodzi za symbol nadziei i odrodzenia. W sztuce ikony kolor ten korespondując z barwą szat liturgicznych święta Pięćdziesiątnicy często symbolizuje łaskę Świętego Ducha, a także duchowe męstwo jakim obdarzeni zostali święci męczennicy.
Kolor ten przywodzi na myśl ogród Raju i bywa także kolorem szat pierwszego człowieka praojca Adama na ikonach Zstąpienia do Otchłani.
Także i ten kolor spotykamy jako wypełnienie tła ikon, zwłaszcza tych ze szkoły północno- rosyjskiej.
Ostatnim omawianym kolorem jest czerń, stosowana w ikonografii nad wyraz rzadko. Czystą czerń stosuje się przedstawiając Otchłań, królestwo grzechu i śmierci na ikonach Bożego Narodzenia (czerń groty symbolizująca kenozę Syna Bożego, Jego zejście w otchłanie grzechu z misją Odkupienia) Ukrzyżowania, Wskrzeszenia Łazarza oraz Zstąpienia do Otchłani. W innych wypadkach ( źrenice, pasma włosów, liternictwo)używa się „złamanej” czerni lub też barwy brunatnej.
Na zakończenie warto przypomnieć, że interpretacja znaczenia symbolicznego koloru w malarstwie ikonowym może ulegać zmianie, w zależności od sąsiadujących ze sobą barw, niuansów kolorystycznych. Kontemplując ikonę warto odczytywać ją przez pryzmat całości oraz pamiętać o jej nierozerwalnym związku ze słowem Pisma i Liturgii, gdyż te niejednokrotnie dają jasne wskazówki, by poprawnie odczytać przesłanie płynące z tej świętej sztuki.
fot. Łukasz Liniewicz, za: orthphoto.net
źródło: cerkiew.szczecin.pl
o. Paweł Floreński
W procesie powstawania ikony bierze udział nie tylko osoba ikonopisca (ikonografa), ale cały świat, który przez jego dłonie i posługę głosi chwałę Życiodajnej Trójcy - źródła i zasady wszelkich bytów.
Kanoniczna ikona wykorzystuje jedynie naturalne składniki, przemieniając je w hymn uwielbienia Boskiego Piękna. Jedynie to Piękno oczyszczone przez modlitwę, post i łzy jest w stanie „tworzyć komunię” według określenia świętego Dionizego Areopagity.
Struktura malarska oparta na technice tempery jajecznej bazuje na naturalnych pigmentach pochodzenia mineralnego i roślinnego. Barwy używane przez ikonopisca przy pisaniu ikony nigdy nie są użyte przypadkowo.
Każdy kolor nosi w sobie ukryte, symboliczne znaczenie, a poznanie tego języka barw umożliwia pełniejsze odczytanie prawdy objawionej w ikonie.
Kolorem ponad kolorami, symbolem Boskiej, niedostępnej światłości jest złoto. Dzięki niemu ikona sprawia wrażenie rozświetlonej blaskiem Taboru. Postaci świętych ukazanych na złotym tle objawiają nam prawdę o swoim zanurzeniu w Bogu, o przebóstwienia, które się w nich dokonało. Długo sztuka ikony poszukiwała właściwego sposobu na wyrażenie tej prawdy. Święci Ojcowie stwierdzili jednoznacznie, że migotliwa barwa złota stawiać będzie kontemplującego ikonę w obecności Boga, który „jest światłością i nie ma w Nim żadnej ciemności” (por 1J 1,5). Nie znajdujemy koloru, który byłby w stanie wyrazić blask słońca, tym bardziej zaś zdać się musimy na pewną umowność jeśli chodzi o niepojęte Światło. Tym właśnie symbolicznym ujęciem będzie zastosowanie złota. Teoforyczne postaci świętych promieniują Bogiem, stąd wokół ich oblicz pojawiają się złocone nimby, które obok omawianej już symbolicznej wartości koloru głoszą prawdę o doskonałości Boga poprzez wykorzystanie okręgu uważanego za najdoskonalszą z form. Złoto pojawia się również na szatach, Ewangelii, przedmiotach, krajobrazie przypominając, że wszystko co zanurzone jest w Bogu opromienione zostaje Boskimi energiami. Takie przesłanie tkwi w używanym przez ikonopisów asyście.
Kolor w sztuce ikony nie tyle przedstawia ile wyraża najgłębsze prawdy. Nie jest przedmiotem troski sztuki ikony ukazywanie świata takim jakim on jest w rzeczywistości. Swoisty profetyzm ikony objawia modlącemu się przed nią „nowe Niebo i Ziemię nową” (por Ap.21,1) , a do opisu tej nowej, oczekiwanej rzeczywistości wykorzystuje symbolikę barw.
Kolorem bardzo bliskim znaczeniowo złotu jest biel. W całym Piśmie Świętym kolor biały jawi się jako kolor szat aniołów, proroków, apostołów, starców Apokalipsy, czasem również samego Chrystusa. Przyoblec się w białe szaty w okresie wczesnego Kościoła równoznaczne było z przyobleczeniem się w Chrystusa w misterium chrzcielnym. Po dziś dzień biała szata nakładana nowoochrzczonym jest symbolem naszego zanurzenia w Jezusie Chrystusie, pójścia za Barankiem Bożym dokądkolwiek się udaje (por. Ap 14, 4). Według świętego Dionizego Areopagity biel jest także kolorem aniołów, zgodnie zresztą ze świadectwem Ewangelii wg św. Jana (por J 20,12) choć w wyobrażeniach aniołów w malarstwie ikonowym występuje niezwykle rzadko (wyjątek stanowią ikony: Mirofor przy pustym grobie i Wniebowstąpienia, gdzie kolorystyka szat anielskich wierna jest opisom biblijnym oraz ikona Hexameron- il.1). Białe dwiżki (bliki światła na twarzach świętych) są wreszcie symbolem wewnętrznego rozświetlenia, opromienienia Bogiem.
W traktatach malarskich doby średniowiecza zamiennym kolorem dla złota może być również żółty. Niezwykle często barwa ta pojawia się jako ekwiwalent złota w malarstwie ściennym zarówno na nimbach świętych oraz jako asyst, zastosowana może być w tłach ikon. Symboliczne znaczenie tego koloru jest równoważne z barwą złotą. W sztuce średniowiecznego zachodu kolor ten szybko stał się kolorem wrogości, przewrotności i używany był powszechnie jako kolor właściwy szatom Judasza Iskarioty.
Od niepamiętnych czasów i najdawniejszych kultur czerwień była kolorem przywodzącym na myśl ogień, żywotne siły, moc. Jest również symbolem piękna i dobra, a wreszcie Ducha Świętego, męczeństwa i miłości. Czerwień może stanowić tło w ikonach świętego proroka Eliasza (il.2) gdzie oznacza żarliwość, płomienną służbę proroka wobec Boga (por 1 Krl 19,10) oraz ogarnięcie Duchem Świętym. Barwę tę spotykamy również jako kolor szat świętej równej apostołom Marii Magdaleny, gdzie rozumienie jej może być dwojakie: negatywne ( kolor lubieżności, zmysłowości- symbol dawnego życia świętej) lub pozytywne ( ogarnięcie miłością Chrystusa, przyobleczenie się w nią). Jest wreszcie czerwień kolorem Serafinów, chóru anielskiego przepełnionego miłością i uwielbieniem Boga.
Jednym z odcieni czerwieni jest purpura, która w malarstwie ikonowym posiada swoiste znaczenie, jako koloru symbolizującego władzę, dostojeństwo czasem także bóstwo.
Purpurowe są szaty Bogurodzicy „czcigodniejszej od cherubinów i chwalebniejszej (…) od serafinów” według o. Grigorija Kruga ukazujemy Maryję w szatach tej barwy, gdyż „ z purpury własnej krwi utkała Bogu ciało”.
Jest to również kolor spodnich szat Chrystusa podkreślający Jego królewskość i władzę nad całym światem (ikony Pantokratora).
Błękit i wszelkie odcienie niebieskiego, aż po granat są w sztuce ikony symbolem Nieba, życia niebiańskiego oraz – zwłaszcza w mandorlach (okrągłych lub migdałowych tarczach otaczających postać Chrystusa na ikonach Przemienienia oraz Zstąpienia do otchłani) symbolem niepojętego ludzkim rozumem i niepoznawalnego Bóstwa- Mroczną Światłością, której doznał Mojżesz oraz wielu mistyków.
Odcienie błękitu mogą również symbolizować stan wyciszenia, kontemplacji, hezychii (stąd często szaty mnisze ukazywane są w tym kolorze). Barwa ta również może wystąpić jako tło ikony.
zAż po dziś dzień kolor zielony uchodzi za symbol nadziei i odrodzenia. W sztuce ikony kolor ten korespondując z barwą szat liturgicznych święta Pięćdziesiątnicy często symbolizuje łaskę Świętego Ducha, a także duchowe męstwo jakim obdarzeni zostali święci męczennicy.
Kolor ten przywodzi na myśl ogród Raju i bywa także kolorem szat pierwszego człowieka praojca Adama na ikonach Zstąpienia do Otchłani.
Także i ten kolor spotykamy jako wypełnienie tła ikon, zwłaszcza tych ze szkoły północno- rosyjskiej.
Ostatnim omawianym kolorem jest czerń, stosowana w ikonografii nad wyraz rzadko. Czystą czerń stosuje się przedstawiając Otchłań, królestwo grzechu i śmierci na ikonach Bożego Narodzenia (czerń groty symbolizująca kenozę Syna Bożego, Jego zejście w otchłanie grzechu z misją Odkupienia) Ukrzyżowania, Wskrzeszenia Łazarza oraz Zstąpienia do Otchłani. W innych wypadkach ( źrenice, pasma włosów, liternictwo)używa się „złamanej” czerni lub też barwy brunatnej.
Na zakończenie warto przypomnieć, że interpretacja znaczenia symbolicznego koloru w malarstwie ikonowym może ulegać zmianie, w zależności od sąsiadujących ze sobą barw, niuansów kolorystycznych. Kontemplując ikonę warto odczytywać ją przez pryzmat całości oraz pamiętać o jej nierozerwalnym związku ze słowem Pisma i Liturgii, gdyż te niejednokrotnie dają jasne wskazówki, by poprawnie odczytać przesłanie płynące z tej świętej sztuki.
fot. Łukasz Liniewicz, za: orthphoto.net
źródło: cerkiew.szczecin.pl