Zostań przyjacielem cerkiew.pl
Święty Grzegorz Palamas - obrońca prawosławia
ks. prot. dr Artur Arkadiusz Aleksiejuk, 27 marca 2016
Św. Grzegorz Palamas urodził się w 1296 roku w Konstantynopolu. Pochodził ze starej arystokratycznej rodziny wywodzącej się z Azji Mniejszej i osiadłej w Konstantynopolu w ostatnich latach XII w. Ojciec Grzegorza, Konstantyn Palamas, był senatorem i należał do dworu cesarskiego. Odznaczał się także szczególną pobożnością oraz monastyczną duchowością. Czasy wzrastania przyszłego biskupa Tesaloniki przypadły na rządy cesarza Andronika II Paleologa (1259-1332), który obdarzał szczególnym zaufaniem jego ojca, powierzając mu wychowanie swego syna Michała (1277-1320).
Po śmieci Konstantyna Palamasa, która nastąpiła, kiedy Grzegorz był jeszcze dzieckiem, wychowaniem i wykształceniem Grzegorza zajął się osobiście cesarz Andronik II, zamierzając przeznaczyć go do objęcia wysokich urzędów państwowych. Grzegorz ukończył studia humanistyczne (retoryka) oraz filozoficzne w wyższej szkole Konstantynopola, której Wielkim Logotetą (kierownikiem) był Teodor Metochites (1270-1332). Przyszły patriarcha Konstantynopola i przyjaciel św. Grzegorza Filoteusz Kokkinos (1300-1379) w Żywocie Grzegorza Palamasa w następujący sposób opisuje jego postępy w zdobywaniu wiedzy: Nie minęło wiele czasu, a Grzegorz ukończył oprócz studiów gramatycznych również studia z zakresu retoryki. I to w sposób najdoskonalszy, tak że podziwiali go wielce wszyscy, zarówno ustnie, jak na piśmie, nie wyłączając jego profesorów i innych uczonych tamtych czasów. Poczynił takie postępy również w studiach z zakresu fizyki i logiki, i w ogóle w całej filozofii arystotelesowskiej, że chwalił go i doceniał nawet Wielki Logoteta, który podówczas był podziwiany przez wszystkich z powodu swej wielorakiej wiedzy i kultury, i który kierował niezwykle sprawnie zarówno sprawami wspólnymi, jak cesarskimi Rzymian. Pewnego razu prowadził on publiczną dyskusję z Palamasem w obecności cesarza na temat pism Arystotelesa poświęconych logice. Usłyszawszy z ust Grzegorza sądy tak głębokie, zdumiał się nadzwyczajnie, tak iż nie mógł ukryć podziwu. Zwracając się do cesarza, zdumiony zawołał: «Myślę, że sam Arystoteles, gdyby był obecny i usłyszał z ust Gregoriosa te sądy, pochwaliłby go ponad wszelką miarę». Ze swej strony stwierdzę tylko jedno: ci, którzy przymierzają się do nauki, zwłaszcza zamierzając studiować filozofię arystotelesowską, powinni odznaczać się podobną bystrością umysłu.
Studia, które odbył Grzegorz Palamas, miały charakter świecki i dały mu podstawową, obowiązującą wówczas znajomość filozofii. Praca w cesarskiej administracji wymagała jednak dalszych studiów. Grzegorz jednak, idąc za głosem serca, nie podejmuje dalszych studiów humanistycznych i poważnie myśli o wstąpieniu do klasztoru. Mając zaledwie 20 lat, wbrew zaleceniom cesarza i za namową swego ojca duchowego Theoleptosa (1250-1322), realizuje to pragnienie. Udaje się około 1316 r. na Świętą Górę Athos. Wstępując na drogę życia monastycznego Grzegorz zachęca do tego także pozostałych członków swojej rodziny. W rezultacie jego matka i siostry udają się do miejscowych klasztorów w Konstantynopolu, zaś Grzegorz wraz z braćmi odchodzi na Athos.
Podczas podróży na Świętą Górę zatrzymuje się w klasztorze na górze Papikion w Macedonii. Wówczas dochodzi do pierwszej poważnej debaty teologicznej w życiu Grzegorza. Z monasterem, w którym gościł, sąsiadował inny monaster, w którym mnisi wyznawali doktrynę mesaliańską. Zaangażowanie Palamasa w obalenie błędnych poglądów sprowadziło na niego niebezpieczeństwo śmierci. Podczas dysputy bowiem doszło do próby jego otrucia, co w późniejszym czasie wykorzysta Grzegorz w sporze z Barlaamem z Kalabrii, gdy ten będzie oskarżał go właśnie o mesalianizm.
Po przybyciu na Athos jeden z braci Grzegorza umiera. On zaś przez pierwsze trzy lata mieszka w skicie niedaleko monasteru Watopedi wraz ze swym ojcem duchowym Nikodemem. Tam też stawia pierwsze kroki w hezychastycznym praksis. Kolejne trzy lata spędza w Wielkiej Ławrze, a następne trzy lata w pustelni Glossia (dziś Provata), związanej z postaciami słynnych hezychastów - św. Grzegorza Synaity oraz św. Kaliksta – późniejszego patriarchy Konstantynopola.
W roku 1325, w związku z niebezpieczeństwem ze strony Turków, Grzegorz wraz z dwunastoma mnichami opuszcza Athos. Początkowo chce udać się do Jerozolimy, lecz zatrzymuje się w Tesalonikach, gdzie w 1326 r. zostaje wyświęcony na kapłana. Jego tryb życia nie ulega jednak zmianie i nadal prowadzi życie monastyczne w różnych miejscach Grecji. W 1331 r. powraca na Athos i zamieszkuje w skicie św. Saby niedaleko Wielkiej Ławry. Tam też powstaje jego pierwsze dzieło pt. Życie świętego Piotra z Góry Athos. Niedługo po tym zostaje wybrany na igumena klasztoru Esfigmena, lecz w 1335 r. zrzeka się tej funkcji i udaje się z powrotem do skitu św. Saby. W tym samym roku rozpoczyna się także polemika atoskich mnichów z kalabryjskim mnichem Barlaamem (1290-1348). Spór Grzegorza Palamasa z Barlaamem, a po jego śmierci z Geogriosem Akindynosem i Niceforem Gregorasem miał wiele odsłon i w tym miejscu nie ma potrzeby ich szczegółowego omawiania. Wystarczy stwierdzić, że kulminacyjny moment tego sporu nastąpił wówczas, gdy Barlaam zaatakował duchowość hezychastyczną, której Palamas był wybitnym przedstawicielem. Zaangażowanie Palamasa w polemikę hezychastyczną opisuje Filoteusz Kokkinos następująco: Barlaam z Tesaloniki ostro wystąpił przeciwko mnichom, mówiąc i pisząc przeciwko nim i przeciwko świętej hezychii, tak iż zdołał przekonać wielu, i to nie tylko świeckich, lecz nawet mnichów, którzy nie praktykowali hezychii. Oszukał w ten sposób zwodniczymi sofizmatami tych, co nie byli zaprawieni w tej metodzie. Ponieważ nie było wśród prawosławnych nikogo, kto mógłby godnie i w zasadniczy sposób przeciwstawić się mu i jednocześnie podźwignąć tych, którzy upadli, argumentem prawdy, oraz jasno ujawnić nikczemność i herezję, [mnisi z Athos] zgromadzili się pod przewodem boskiego Izydora (...) i postanowili wezwać do siebie mądrego Grzegorza, który posiadał przygotowanie teologiczne i wielką mądrość Ducha, nabytą podczas życia monastycznego. Ten lepiej niż wszyscy inni, za pomocą posiadanych naturalnych darów, kultury i łaski Bożej, zdołał zgodnie doprowadzić to dzieło do końca.
Grzegorz Palamas podejmuje się obrony hezychastów, nazwanych przez Barlaama omfalopsichistami - tzn. tymi, którzy umieszczają duszę w pępku. Opuściwszy Górę Athos udaje się do Tesaloniki, gdzie przebywał Barlaam. Przez trzy lata bezskutecznie usiłuje nakłonić go do zaniechania krytyki hezychazmu. W tym okresie pisze Triady: pierwszą (1338 r.), drugą (1339 r.) i trzecią (1341). Pierwsza i druga Triada nosi tytuł W obronie świętych hezychastów, zaś trzecia zawiera odpowiedź na zarzut mesalianizmu. Palamas porusza tam także problem odróżnienia istoty Boga od jego energii zaznaczając, że wbrew mesalianom wyklucza on możliwość udziału w istocie Boga, ponieważ przez udział w życiu Boga rozumie udział jedynie w jego energii.
Spór między Palamasem a Barlaamem wkrótce przekształca się w spór dogmatyczny. Ówczesny patriarcha Konstantynopola Jan Kalekas (zm. 1347) zmuszony zostaje do zwołania synodu w celu zajęcia się tą sprawą, chociaż wcześniej podejmuje bezskuteczne próby rozwikłania problemu na sesji patriarchalnego trybunału. Synod zostaje zwołany do Konstantynopola na dzień 10 czerwca 1341 r. Grzegorz Palamas zostaje postawiony w stan oskarżenia, zaś oskarżycielem jest osobiście Barlaam. Synod uznaje jednak za prawowierne poglądy Grzegorza Palamasa, zaś Barlaamowi nakazuje wycofanie oskarżeń i złożenie aktu skruchy. Mimo pojednania Barlaam nie kończy jednak rozpoczętego wcześniej sporu i widząc brak poparcia dla swych doktryn w Bizancjum, udaje się na Zachód i przechodzi na rzymski katolicyzm. W pięć dni po zakończeniu synodu umiera cesarz Andronik III Paleolog, co wkrótce doprowadza do wojny domowej, która znacznie osłabia wewnętrznie i tak już słabe politycznie oraz gospodarczo państwo.
W okolicznościach związanych ze śmiercią cesarza i walką o władzę w sierpniu 1341 r. dochodzi do zwołania kolejnego synodu. Tym razem naukę Palamasa dotyczącą rozróżnienia istoty Boga od Jego niestworzonych energii atakuje Georgios Akindynos (1300–1348) – były uczeń Grzegorza. Synod potępia jednak poglądy Akindynosa, które zostają osądzone jako nieortodoksyjne.
Wydarzenia po śmierci cesarza i spór z Akindynosem wywarły znaczący wpływ na przyszłe losy św. Grzegorza. W obliczu niepełnoletności Jana Paleologa – syna cesarza Andronika III i prawowitego następcy tronu, Palamas zostaje zmuszony do opowiedzenia się po stronie jednego z dwóch stronnictw dworskich ubiegających się o regencję. Po długich wahaniach staje po stronie długoletniego ministra dworu (domestikosa) zmarłego cesarza Andronika III – Jan Kantakuzena (1294–1383). W ten sposób wchodzi w konflikt z patriarchą Kalekasem i cesarzową Anną Sabaudzką (1306–1365), którzy po swoim zwycięstwie i ucieczce Kantakuzena oskarżają Palamasa o podeptanie Tomosu synodalnego z roku 1341 zabraniającego wzniecania dysput dogmatycznych poprzez rozpowszechnianie swej myśli i doktryny. Palamas świadomy braku poparcia ze strony patriarchy i cesarzowej-matki oddala się do klasztoru Archanioła Gabriela w Sosthenio, na wschodnim brzegu Bosforu, którego igumenem był jego przyjaciel Ignatios Kalotheo. W 1342 r. ponownie staje przed sądem złożonym z senatorów oraz duchownych i słyszy słowa potępienie swych pism. Patriarcha Kalekas negatywnie ustosunkowany do Palamasa zamyka go w klasztorze. W asyście kilkunastu mnichów udaje mu się zbiec i dotrzeć do katedry Agia Sofia, domagając się zwołania kolejnego synodu. Wkrótce zostaje jednak pojmany i osadzony w więzieniu pałacu cesarskiego pod zarzutem wzniecania buntu.
Z więzienia wychodzi dopiero w 1347 r. na polecenie cesarzowej Anny, która zmienia nastawienie wobec jego osoby. Bez wątpienia przyczyniło się do tego dzieło autorstwa Dawida Disipato pt. Krótka historia początku złośliwej herezji Barlaama i Akindynosa, które przekonało cesarzową do racji Palamasa. Po zapoznaniu się z nim 2 lutego 1347 r. cesarzowa zwołuje do Konstantynopola kolejny synod, który ma położyć kres nie tylko sporom dogmatycznym, ale także wojnie domowej między zwolennikami Kantakuzena i małoletniego cesarza Jana V Paleologa. Podczas pierwszego posiedzenia synodu dochodzi więc do uznania Jana Kantakuzena współcesarzem jako Jan VI Paleolog i zakończenia wojny domowej. Podczas kolejnych dwóch posiedzeń synod potępia poglądy Akindynosa i opracowuje drugi Tomos. Patriarcha Jan Kalekas zostaje pozbawiony godności patriarchy i skazany na wygnanie do Didimoticho, gdzie umiera jeszcze w tym samym roku. Jego miejsce zajmuje przyjaciel Palamasa Izydor Boucheira (1347-1350), zaś Grzegorz Palamas zostaje powołany na biskupa Tesaloniki. Na ingres do stolicy Tesalii Palamas czeka jednak jeszcze ponad trzy lata, do roku 1351. Filoteusz Kokkinos opisuje to wydarzenie w następujący sposób: Wielki kapłan, kiedy wchodził do swego miasta, zgodnie ze zwyczajem, miał na sobie tunikę sięgającą aż do stóp oraz inne święte paramenty, ponieważ musiał przemierzyć miasto w procesji, przy wtórze świętych hymnów i psalmów. Wtedy chór zaniechawszy wszelkich okazjonalnych hymnów, odśpiewał gromkim głosem wśród okrzyków radości tropariony wielkiego dnia Zmartwychwstania, choć do tego dnia było jeszcze daleko.
Niedługo po ingresie Palamas ponownie jest zmuszony do obrony swych poglądów teologicznych. Na czele stronnictwa antyhezychastycznego i antypalamicznego staje jeden z największych ówczesnych pisarzy teologicznych Nicefor Gregoras (1294–1359). Nicefor, który odrzucał rozróżnienie między istotą Boga a jego niestworzonymi energiami, zachęcony przez metropolitę Efezu Mateusza oraz metropolitę Gano Józefa wygłasza pod adresem nauki Grzegorza Palamasa swoje Mowy krytyczne. W związku z nieudanymi próbami pojednania podjętymi przez Kantakuzena, następca Izydora patriarcha Kalikst zwołuje 28 maja 1351 r. trzeci synod w Konstantynopolu. W wyniku decyzji synodalnych antypalamici na czele z Mateuszem metropolitą Efezu, Niceforem Gregorasem i Józefem metropolitą Gano zostają potępieni jako naśladowcy Barlaama i Akindynosa. Nauka Grzegorza Palamasa na temat rozróżnienia między istotą Boga a niestworzonymi Bożymi energiami zostaje zaś przyjęta jako obowiązująca w całym Kościele prawosławnym. Ujęta w tzw. Tomos z 1351 roku podpisanym przez Jana Katakuzena oraz patriarchę Józefa zostaje włączona w 1352 r. do Synodikonu prawosławnego.
Po uznaniu jego poglądów za wyraz ortodoksji Grzegorz Palamas nie zaznał jednak zasłużonego spokoju. W czasie drogi powrotnej zostaje napadnięty, uwięziony i dostaje się do niewoli tureckiej. Przez ponad rok podróżuje szlakami Azji Mniejszej i Mezopotamii prowadząc z muzułmanami dysputy na temat wiary. Po uwolnieniu wraca do Konstantynopola, a następnie do Tesalonik (1355 r.). Na miejscu poświęca się głównie pracy duszpasterskiej. W tym czasie powstają też jego słynne homilie.
Grzegorz Palamas umiera 14 listopada 1359 r., a jego ciało zostaje złożone w cerkwi Agia Sofia w Tessalonice. Przebywa tam do kanonizacji, która odbyła się dziewięć lat po jego śmierci (1368 r.). Wówczas relikwie św. Grzegorza Palamasa zostają przeniesione do obecnie istniejącej cerkwi pod wezwaniem św. Demetriusza. Kościół prawosławny czci pamięć świętego w drugą niedzielę Wielkiego Postu oraz w dniu jego śmierci, czyli 14 listopada.
Literatura:
1. Kokkinos Filoteusz, Żywot Grzegorza Palamasa.
2. Mantzaridis G.I., Przebóstwienie człowieka: nauka Świętego Grzegorza Palamasa w świetle tradycji prawosławnej, Lublin 1997.
3. Meyendorff J., Święty Grzegorz Palamas i duchowość prawosławna, Lublin 2005.
4. Siemianowski A., Tomizm a palamizm, PWT, Poznań 1998.
5. Spiteris J., Ostatni Ojcowie Kościoła: Kabasilas; Palamas, MIC, Warszawa 2006.
Za: ksiazdzartur.pl (dostęp dn. 23 marca 2016 r.)